Chełm

rys. Z. Kwiatkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Chełm,

miasto w województwie lubelskim, pow. grodzki, na Polesiu Wołyńskim, na południowo-wschodnim skraju Pogórów Chełmskich, nad Uherką (lewy dopływ Bugu); siedziba pow. chełmskiego.

Ludność miasta: ogółem — 62,3 tys. mieszkańców (2019)

Gęstość zaludnienia: 1 780,9 os/km² (2019)

Powierzchnia: 35 km²

Współrzędne geograficzne: długość geograficzna: 23°30′E, szerokość geograficzna: 51°08′N

Prawa miejskie: nadanie praw — 1392

Oficjalne strony WWW: www.chelm.pl

Dawna osada Lendzian; od 1240 stol. książąt halickich; 1387 włączony do Polski; ośr. handl.; prawa miejskie 1392; stol. ziemi chełmskiej; 1596–1875 siedziba biskupstwa unickiego; od 1795 w zaborze austr., po 1815 w Królestwie Pol.; walka unitów z rusyfikacją; 1830–31 i 1863 ośr. spiskowy i powstańczy; 1941–44 hitl. obóz dla jeńców sowieckich, belg., fr., bryt., wł.; w masowych egzekucjach zginęło ponad 90 tys. jeńców, gł. sowieckich i wł.; do XI 1942 getto (ok. 8 tys. osób, w większości wywiezionych do ośr. zagłady w Sobiborze); rejon działań partyzanckich; 1809–15, 1867–1975 i od 1999 siedziba powiatu, 1912–15 guberni; 1975–98 siedziba województwa. Ośrodek przemysłu miner. (cementownia Chełm, kopalnia kredy) i obuwniczego; ponadto przemysł spoż. (przetwórstwo owoców i warzyw, browary, duża mleczarnia), maszyn., metal., precyzyjny, chem., tartaczny; działają 3 muzea i Stow. Miłośników Ziemi Chełmskiej; rozwijający się ośr. obsługi ruchu turyst. (baza noclegowa) i tranzytowego; węzeł kol. i drogowy; ośr. przygotowań olimpijskich dla zapaśników; ośr. oświat. i kult.; Kolegium Języków Obcych, liczne szkoły ponadpodstawowe; muzeum, galerie sztuki współcz.; zachował się żydowski Dom Modlitwy (XIX w.). Na północno-zachodnich krańcach miasta las Kumowa Dolina — amfiteatr, na południowym wschodzie las Borek z rezerwatem stepowym Wolwinów i Park Leśny Borek; w centrum Góra Chełmska (wys. 221 m) i Stare Miasto (pod nimi sieć podziemnych korytarzy o dł. ok. 15 km); nowe osiedla mieszkaniowe skupiają się gł. w południowej części Chełmu, a zakłady przem. — we wschodniej; na Górze Chełmskiej grodzisko (XI, XIII w.); późnobarok. dawna katedra greckokatol. (obecnie bazylika rzymskokatol. Narodzenia NMP, 1735–36 P. Fontana?), klasztor pobazyliański (2. poł. XVII w.), pałac biskupów greckokatol. (1717, 2. poł. XIX w.), zabudowania gosp. z tzw. Bramą Uściułską (1616), dzwonnica (2. poł. XIX w., XX w.); zespół klasztorny Pijarów: późnobarok. kościół Rozesłania Świętych Apostołów (1753–63, P. Fontana), we wnętrzu polichromia (J. Mayer) i wyposażenie rokokowe, kolegium (1667–1726, D.A. Bellotti) — ob. w części Muzeum Okręgowe; barok. kościół Św. Andrzeja Apostoła (P. Fontana) i klasztor (1. poł. XVIII w.); dawna cerkiew greckokatol. Św. Mikołaja (XVIII w.) i dawne seminarium greckokatol. (XVIII, XIX w.); cerkiew prawosł. Św. Jana Teologa (XIX w.); galeria sztuki współczesnej.

Chełm, kościół popijarski Rozesłania Apostołów, polichromia sklepienia — J. Majer, poł. XVIII w.