Brzozowski Stanisław, właśc. Leopold S. Leon Brzozowski, pseud. Adam Czepiel, ur. 28 VI 1878, Maziarnia k. Chełmna, zm. 30 IV 1911, Florencja,
filozof, publicysta, krytyk literacki, prozaik, dramaturg.
Brzozowski Stanisław
Encyklopedia PWN
fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Od 1907 przebywał we Florencji; 1908 pomówiony o współpracę z carską ochraną na podstawie oświadczeń konfidenta M. Bakaja, stanowczo zaprzeczał prawdziwości oskarżenia; zwołane 1909 dwie sesje sądu w Krakowie nie przyniosły rozstrzygnięcia w tej sprawie. Głównym nurtem twórczości Brzozowskiego była krytyka przejawów wyobcowania z życia społ., konformizmu polit. oraz konserwatyzmu myślowego i cywilizacyjnego w ówczesnej pol. kulturze. Szczególnie ostro zwalczał tradycje szlacheckie w ideologii i literaturze (głośna kampania przeciw H. Sienkiewiczowi 1903) oraz estetyzujące i dekadenckie tendencje Młodej Polski (Legenda Młodej Polski 1909). W ocenach krytycznolit. postulował etyczną i społ. kwalifikację zjawisk estetycznych (Współczesna powieść polska 1906, Współczesna krytyka literacka w Polsce 1907). Początkowo rzecznik „bezwzględnego indywidualizmu”, następnie — pod wpływem refleksji nad filozofią I. Kanta i J.G. Fichtego oraz pol. romantyzmu — twórca koncepcji „filozofii czynu”, przekształconej po 1905, pod wpływem marksizmu, w „filozofię pracy”. Nietzscheański ideał „woli mocy” znalazł swoistą kontynuację w uznaniu klasy robotniczej za źródło techn.-ekon. potęgi narodu i nosiciela prometejskiego wyzwoleńczego heroizmu. Heroizację proletariatu łączył Brzozowski z przekonaniem o doniosłej roli narodu — podstawy bytu dla jednostki. Z czasem kategorie klasowe zastępował coraz częściej pojęciem narodu jako „najgłębszej rzeczywistości”, źródłem zbiorowej woli. Swą aktywistyczną interpretację marksizmu (nawiązującą m.in. do syndykalizmu G. Sorela) przeciwstawiał Brzozowski interpretacji socjaldemokr. (naturalistycznej). W ostatnich latach życia pogrążył się w refleksjach nad problematyką rel. (zwłaszcza modernist.-katol. koncepcjami J. Newmana). Ogłosił m.in. zbiory studiów Kultura i życie (1907), Idee (1910), Głosy wśród nocy (1912). Ponadto autor głośnych współcześnie powieści o problematyce społeczno-moralnej Wiry („Głos” 1904–05), Płomienie (t. 1–2 1908, obraz środowiska ros. rewolucjonistów Narodnej Woli), Sam wśród ludzi (1911), dramatów oraz Pamiętnika (1913) i książki Widma moich współczesnych (1914). Twórczość i działalność Brzozowskiego wywarły znaczny wpływ na międzywojenne pokolenie inteligencji pol.; Dzieła wszystkie (t. 4, 6, 8, 11 1936–38, nie ukończone), Dzieła (t. 1–4 1973–90); Listy (t. 1–2 1970), Współczesna powieść i krytyka literacka (1971); Eseje i studia o literaturze (t. 1–2 1990).
