Brâncuşi Constantin

Brâncuşi

[brynkụszⁱ]

Constantin, ur. 21 II 1876, Peştişani Gorj k. Târgu Jiu, zm. 16 III 1957, Paryż,

rzeźbiarz rumuński, działający we Francji.

Urodził się 19 II 1876 w Hobiţa koło Târgu Jiu. W 1894–98 uczył się w szkole przemysłu artystycznego w Krajowej, do 1902 w akademii sztuk pięknych w Bukareszcie. Odwiedzając Budapeszt, Wiedeń, Monachium przybył do Paryża gdzie studiował 1904–06 w École des Beaux-Arts. Wiele podróżował, m.in. 1937–38 do Indii i 1938–39 do Egiptu; 1952 uzyskał obywatelstwo francuskie.

Forma elementarna

Początkowo tworzył zgodnie z założeniami rzeźby akademickiej (Antinous 1902); po przybyciu do Paryża uległ wpływom A. Rodina (Śpiąca muza 1906). Odrzuciwszy ostatecznie wzory akademickie, dążył do maksymalnego uproszczenia formy i większego zdyscyplinowania kompozycji (Pocałunek 1908; druga wersja Śpiącej muzy 1909), by w ten sposób dotrzeć do form elementarnych, stanowiących podstawę każdego bytu. Tworzył nową figurację, dążył do redukcji i uproszczenia formy dla wydobycia jej w czystej postaci. Ograniczał liczbę tematów. Częstym motywem jego rzeźb stało się jajko, które uważał za uniwersalny symbol życia (Prometeusz 1911, Nowo narodzony 1915, Początek świata 1924). Odrzucił tradycję rzeźby modelowanej na rzecz bezpośredniego kontaktu z tworzywem — kamieniem i drewnem, które były jego głównym materiałem rzeźbiarskim. Metoda twórcza Brâncuşiego polegała m.in. na bardzo dokładnym polerowaniu powierzchni, co prowadziło do ujawniania naturalnych walorów tworzywa i potęgowało efekty świetlne (Księżna X 1916, Panna Pogany — kilka wersji z 1912–31, Ryba 1928–29). Stopniowo dzieła Brâncuşiego, w tym portrety, zbliżały się do abstrakcji, zawsze jednak zachowując formę organiczną. Dając wyraz swym skłonnościom do mistyki, Brâncuşi często szukał tematów w ludowych wierzeniach rumuńskich, buddyzmie i kultach archaicznych (Złoty ptak, Duch Buddy 1937). Fascynacje te są widoczne również w jego rzeźbach z 1914–18, ciosanych siekierą w drewnie, stanowiących zarazem osobny nurt w twórczości artysty (Chimera, Czarownica, Syn martnotrawny), oraz w Niekończącej się kolumnie z pozłacanego żeliwa (wysokość 33 m), Stole Ciszy i Bramie Pocałunków (1937–38 — wszystkie dzieła są rzeźbami plenerowymi zaprojektowanymi jako całość wzdłuż 1,5 km alei w parku miejskim w Târgu Jiu i poświęcone bohaterom bitwy 1916). W ostatnim okresie życia Brâncuşi tworzył liczne kompozycje abstrakcyjne, wykorzystujące obserwacje form naturalnych (Ptak w przestrzeni 1940, Foka 1941). Swą sztuką Brâncuşi zainicjował w rzeźbie nurt abstrakcji organicznej i wpłynął na kierunki rozwoju plastyki współczesnej.

Nie sama rzeźba

Osobną formą działań Brâncuşiego, odkrytą po latach, były fotografie wykonane w pracowni. Funkcja ich jest wieloraka. Były dokumentacją procesu twórczego jak też proces ten stymulowały. Zarazem zbiór ten ma cechy autonomiczności — zdjęcia same są dziełem sztuki, a rzeźby wykonane przez Brâncuşiego, poprzez ich odpowiedni dobór, zestawienie i ujęcie, otrzymują nowy wyraz i nabierają nowych znaczeń. Fotografowanie rzeźb miało dla Brâncuşiego również aspekt praktyczny — służyły w kontaktach z kolekcjonerami i galeriami.

Emanacje sztuki Brâncuşiego

Koncepcje artystyczne Brâncuşiego cechuje szerokie zaplecze intelektualne wywodzące się z myśli filozofów antycznych, pośród których pierwszeństwo Brâncuşiemu przypisywał platonowskim wywodom o ideach. Znał dzieła zarówno dawnych jak i współczesnych filozofów proweniencji tak europejskiej (teozoficzne prace H. Bławatskiej) jak i azjatyckiej (tybetański mnich z XV w. — Milarepa, chiński taoista z VI w. p.n.e. — Laozi). Efektem tych fascynacji był niezrealizowany projekt Świątyni Wyzwolenia dla maharadży Indoru (1936). Swą sztuką Brâncuşi zainicjował w rzeźbie nurt abstrakcji organicznej i wpłynął na kierunki rozwoju plastyki współczesnej oraz na twórczość m.in. H. Arpa, M. Ernsta.

Przypuszcza się, że Brâncuşi stworzył w swoim życiu około 215 rzeźb, z czego zachowało się niespełna 160. Liczne jego prace znajdują się w Musée National d’art. Moderne w Paryżu, gdzie przeniesiono wyposażenie pracowni artysty. Brâncuşi zmarł 16 III 1957 w Paryżu.

Brâncuşi Constantin, Pocałunek, rzeźba na nagrobku T. Raszewskiej, 1910–21 — cmentarz Montparnasse, Paryż

Brâncuşi Constantin, Ptak w przestrzeni, 1927 — Waszyngton

Brâncuşi Constantin, Pocałunek, wersja z 1907 — Muzeum Sztuki, Krajowa

Brǎncuşi Constantin, Mademoiselle Pogany, 1919–20 — Collection Mr i Mrs Lee, Nowy Jork.