Banachiewicz Tadeusz

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Banachiewicz Tadeusz, ur. 13 II 1882, Warszawa, zm. 17 XI 1954, Kraków,

polski astronom, geodeta i matematyk.

Urodził się 13 II 1882 w Warszawie. Tadeusz już w gimnazjum odznaczał się wyjątkowymi zdolnościami matematycznymi i zainteresowaniem astronomią. Studia na wydziale fizyczno-matematycznym Uniwersytetu Cesarskiego w Warszawie ukończył 1904, uzyskując stopień kandydata nauk matematycznych. Pozostał na uniwersytecie, pracując w Katedrze Astronomii i Geodezji Wyższej. Od 1905 wykładał astronomię w Towarzystwie Kursów Naukowych. Następnie, 1908, studiował na uniwersytecie w Getyndze (u K. Schwarzschilda) i odbywał praktykę w obserwatorium astronomicznym w Pułkowie.

Kariera naukowa

Odbyte studia i praktyka pozwoliły mu na otrzymanie stanowiska młodszego asystenta w Obserwatorium Warszawskim. W 1910 uzyskał stopień magistra astronomii na uniwersytecie w Moskwie. W latach 1910–15 pracował jako asystent w obserwatorium astronomicznym im. Engelhardta położonym koło Kazania. W 1915 przeniósł się na uniwersytet w Dorpacie (obecnie Tartu), gdzie w tym samym roku obronił pracę doktorską i otrzymał posadę prywatnego docenta. Pracował tam do 1918, w latach 1917–18 jako profesor. W 1918 Niemcy zajęli Dorpat i przekształcili uniwersytet w uczelnię niemiecką. Banachiewicz wrócił do kraju. Krótko pracował na politechnice w Warszawie; w latach 1919–54 był profesorem i dyrektorem Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego, w latach 1945–51 także profesorem i kierownikiem Katedry Geodezji Wyższej i Astronomii Wydziału Geodezji Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. Banachiewicz był pionierem polskiej radioastronomii. Zainicjował budowę pierwszego w Polsce radioteleskopu, uruchomionego 1954. Napisał ponad 200 prac naukowych (głównie z matematyki, astronomii, geodezji); jest autorem podręczników: O obliczaniu planet i komet za pomocą arytmometrii (1924), Metody rachunków astronomicznych (1952), Rachunek krakowianowy z zastosowaniami (1959).

Banachiewicz był członkiem wielu akademii nauk i towarzystw naukowych, m.in. Królewskiego Towarzystwa Astronomicznego w Londynie, Akademii Nauk w Padwie, 1920 został przyjęty w poczet członków Polskiej Akademii Umiejętności, od 1952 był członkiem Polskiej Akademii Nauk. W latach 1932–38 pełnił funkcję wiceprezesa Międzynarodowej Unii Astronomicznej (IAU). W 1925 założył czasopismo „Acta Astronomica” i przez 30 lat był jego redaktorem naczelnym. Zmarł 17 XI 1954 w Krakowie; jego prochy znajdują się w krypcie zasłużonych na Skałce (spoczywają tu m.in.: J. Długosz, J.I. Kraszewski, A. Asnyk, S. Wyspiański, K. Szymanowski).

Prace badawcze

Prace Tadeusza Banachiewicza dotyczyły głównie mechaniki nieba, astronomii sferycznej i geodezji, a z matematyki — algebry liniowej i teorii równań różniczkowych. Już podczas studiów brał udział w pracach Obserwatorium Astronomicznego, gdzie 1901 rozpoczął obserwacje zakryć gwiazd przez Księżyc, a 1903 zapowiedział obserwowane później zakrycie gwiazdy (BD 6º6191) przez glob Jowisza. W 1913 rozpoczął prace dotyczące orbit komet. Zmodyfikował metodę H.W. Olbersa wyznaczania orbit parabolicznych (metoda Banachiewicza–Olbersa) i przystosował ją do wymogów rachunku arytmometrycznego. W 1915 ogłosił pracę O metodzie Olbersa.

W latach 1910–15 wykonał długą serię pomiarów libracji Księżyca. Przeprowadził obserwacje gwiazd zmiennych, wykonał pomiary położeń komet i planetoid. W 1925 stworzył, a następnie rozbudował teorię krakowianów (krakowian). Na tej podstawie znacznie uprościł algorytm metody najmniejszych kwadratów i praktykę rozwiązywania układów równań liniowych. W 1930, wkrótce po odkryciu Plutona, Banachiewicz wykonał jedno z pierwszych obliczeń jego orbity, z powodzeniem stosując metodę rachunku krakowianowego. Metoda krakowianowa stanowiła ogromny postęp w obliczeniach astronomicznych — znacznie uprościła i zwiększyła szybkość obliczeń. Uczony podał podstawowe wzory poligonometrii (astronomii sferycznej) oraz opracował tablice do rozwiązywania równań Gaussa. Skonstruował urządzenie zwane chronokinematografem, które zastosował 1927 do obserwacji zaćmień Słońca. Tadeusz Banachiewicz opracował także metodę pomiarów geodezyjnych Ziemi na podstawie obserwacji zaćmień Słońca i zakryć gwiazd przez Księżyc. W obserwatorium Uniwersytetu Jagiellońskiego zapoczątkował systematyczne obserwacje gwiazd zaćmieniowych. W 1927, 1932, 1936 i 1954 zorganizował ekspedycje do USA i na Syberię w celu obserwacji całkowitych zaćmień Słońca.

Dla upamiętnienia jego zasług nazwiskiem uczonego nazwano jedną z planetoid (odkrytą 1933 planetoidę pasa głównego, o numerze katalogowym 1286).