Arżan,
kurhan w Azji Środkowej, nad rz. Ujuk, na terenie Tuwy, z IX w. p.n.e., wiązany z protoscytyjskimi koczownikami;
Arżan
Encyklopedia PWN
badany 1971–74 przez M. Griaznowa i M. Mannajoola; spośród wszystkich kurhanów znanych z tego terenu wyróżniał się zarówno rozmiarami, jak i formą architektury grobowej; zewnątrz miał kształt kolistej, płaskiej platformy o średnicy 120 m i wys. 3–4 m; w jego centrum znajdowała się komora grobowa (8 × 8 m) wzniesiona z belek o konstrukcji zrębowej; wewnątrz komory umieszczono kolejną, mniejszą (16 m2), w której znajdowała się niewielka skrzynia z dwoma sarkofagami z wydrążonych kłód drewna, zawierającymi szkielety — najprawdopodobniej starszego mężczyzny i kobiety w dojrzałym wieku; wokół mniejszej komory pogrzebano ponadto 6 koni, 7 mężczyzn w wieku ok. 60 lat i jednego 18–20-letniego młodzieńca; ich ciała złożono również w drewnianych trumnach-sarkofagach lub zrębowych obudowach. Jest to niewątpliwie pochówek władcy (króla) i jego małżonki, a także zapewne rytualnie uśmierconych członków jego świty i należących do niego wierzchowców z koniuszym (młodzieńcem). Wokół centralnej komory rozmieszczono promieniście w 4–5 kręgach ok. 70 trapezowatych komór, wzniesionych obok siebie z belek układanych na zrąb; w trzech z nich znajdowały się pochówki kolejnych 7 mężczyzn, gł. w wieku ok. 60 lat, w 15 zaś — pochówki koni; łącznie znaleziono szkielety 160 koni, złożonych w kurhanie jako dary dla władcy; w jednej z komór naliczono np. 30 szkieletów, ułożonych regularnie w trzech rzędach, głowami na zachód.Wszystkie komory o wys. ok. 2,5–3 m były nakryte płaskim, belkowym stropem; zewn. ściany utworzonej w ten sposób kolistej platformy, o średnicy ok. 70m, oblicowano palisadą-okapem z belek ukośnie ustawionych i opartych górą o krawędź budowli; całość otoczono murem z luźno ułożonych płyt kamiennych, tworzących krąg o średnicy ok. 110 m, oraz przykryto tzw. kamiennym płaszczem; po wschodniej stronie kurhanu odkryto ponadto pozostałości tzw. kamiennych ołtarzy, na których były składane najprawdopodobniej skóry zabitych w trakcie pogrzebu koni; wg danych szacunkowych należy sądzić, że przy ścinaniu drzew i budowie komór grobowych musiało pracować 1,5 tys. ludzi przez ok. 7–8 tygodni; w uroczystościach pogrzebowych brało udział ok. 10 tys. osób, a na stypę żałobną zabito ok. 300 koni. Odkrycie kurhanu A. potwierdza hipotezę o centroazjat. kolebce scytyjskiego wariantu kultury Wielkiego Stepu, a także sformułowane jeszcze przez Herodota twierdzenie o azjat. pochodzeniu Scytów.
Jan Chochorowski
