Arctowski Henryk
 
Encyklopedia PWN
Arctowski Henryk, nazwisko rodowe Artzt, ur. 15 VII 1871, Warszawa, zm. 21 II 1958, Waszyngton,
polski podróżnik, geofizyk i geograf, wybitny znawca krain polarnych.
Kalendarium
Urodził się 15 VII 1871 w Warszawie. Studiował na uniwersyteciew Liège w Belgii, w Collège de France, Sorbonie i Szkole Górniczej we Francji, ponadto w Anglii i Szwajcarii. W latach 1921–39 był profesorem uniwersytetu we Lwowie, od 1935 — członkiem Polskiej Akademii Umiejętności.
Badania Antarktyki
W latach 1897–99 Arctowski był współorganizatorem i uczestnikiem (wraz z innym Polakiem, A.B. Dobrowolskim) belgijskiej wyprawy na Antarktydę na statku Belgica. Statek ten pierwszy w dziejach zimował w lodach Antarktydy. Wyprawą kierował Adrien de Gerlache de Gomery, ale faktycznym kierownikiem naukowym stał się Arctowski, który przed wyprawą zmienił nazwisko, aby podkreślić polski charakter swojego w niej udziału. Podczas wyprawy prowadził badania oceanograficzne, meteorologiczne, glacjologiczne i geologiczne. Na podstawie ich wyników wysunął wiele nowych, odkrywczych hipotez naukowych, np. potwierdzoną przez współczesną naukę hipotezę Antarktandów — systemu górskiego łączącego cechy budowy geologicznej Andów w Ameryce Południowej z górami na Ziemi Grahama (Półwysep Antarktyczny) na Antarktydzie. Stworzył także teorię falowego przemieszczania się cyklonów, czyli wirowego układu wiatrów o kierunku przeciwnym do kierunku ruchu wskazówek zegara na półkuli północnej i kierunku zgodnym z tym ruchem na półkuli południowej, oraz teorię izostatycznych przyczyn głębszego niż w innych blokach kontynentalnych położenia szelfu antarktycznego. Na Ziemi Ognistej odkrył moreny stanowiące swoiste formy rzeźby terenu, powstałe z materiału skalnego transportowanego i osadzonego przez lodowiec, rzadkie na tych szerokościach geograficznych. Sporządził mapę batymetryczną części mórz antarktycznych.
Działalność po 1900
W latach 1903–09 Henryk Arctowski był kierownikiem stacji meteorologicznej w Belgijskim Królewskim Obserwatorium w Uccle. W 1910 uczestniczył we francuskiej wyprawie na Spitsbergen i Lofoty. W okresie 1911–19 i 1939–50 pracował w Stanach Zjednoczonych, najpierw jako organizator i kierownik działu przyrodniczego w New York State Public Library, następnie w Smithsonian Institution. Po zakończeniu I wojny światowej opracował dla amerykańskiej komisji do spraw Polski, wchodzącej w skład amerykańskiej delegacji na paryską konferencję pokojową 1919, obszerny Raport o Polsce. Raport składał się z 14 działów, obejmował ok. 2,5 tys. stron maszynopisu, ponad 100 map, liczne tabele i wykresy. Miał ogromne znaczenie dla kraju. W okresie miedzywojennym pracował w Instytucie Geofizyki i Meteorologii Uniwersytetu Lwowskiego. Na szeroką skalę rozpoczął badania zmian klimatycznych, które ujmował globalnie. Stworzył zespół, który przeprowadził analizę zmian klimatu prawie wszystkich obszarów lądowych. Twierdził, że istnieje ścisły związek między zjawiskami klimatycznymi zachodzącymi na obu półkulach. Brał czynny udział w pracach Międzynarodowej Unii Geograficznej oraz Komisji Wahań Klimatycznych. W VIII 1939 wyjechał na kongres Międzynarodowej Unii Geodezji i Geofizyki do Waszyngtonu, skąd z powodu wybuchu wojny nie mógł już powrócić do kraju. Wszystkie swoje oszczędności postanowił przekazać do Polski na Fundusz Obrony Narodowej. Po przejściu 1950 na emeryturę pozostał w Stanach Zjednoczonych. Zmarł 21 III 1958 w Waszyngtonie. W 1959, zgodnie z jego wcześniejszym życzeniem, Polska Akademia Nauk sprowadziła jego prochy do Polski
Główne publikacje
Opublikował ok. 400 prac naukowych, m.in. tomy 3–5 z 10-tomowego dzieła o rezultatach wyprawy na statku Belgica pt. L’Expédition Antarctique Belge. Résultats du voyage du S.J. Belgica en 1897, 1898, 1899... (1903–12) oraz Rapport préliminaire seu les sondages de la „Belgica” (1899), The Bathimetrical Conditions of the Antarctic Regions (1899) i Materiały do bibliografii prac naukowych polskich (1897).
Nazwisko Arctowskiego noszą m.in.: półwysep (Półwysep Arctowskiego), szczyt (Góra Arctowskiego) i nunatak (Nunatak Arctowskiego) na Antarktydzie, góra i lodowiec na Spitsbergenie oraz polska naukowa stacja antarktyczna w Szetlandach Południowych.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Antarktyda, stacja badawcza Arctowski na Wyspie Króla Jerzegofot. T. Janecki/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia