Ukraina. Polonia i Polacy
 
Encyklopedia PWN
Ukraina. Polonia i Polacy.
Po ustaniu ruchów migracyjnych po I wojnie świat. w granicach Ukr. SRR mieszkało 500–650 tys. Polaków, gł. na obszarach dawnych Kresów I Rzeczypospolitej oraz w m.: Kijów, Odessa, Żytomierz, Berdyczów, Kamieńskie (od 1936 Dnieprodzierżyńsk); w większości była to autochtoniczna ludność chłopska i drobnoszlachecka (ok. 80%); podstawą jej odrębności była tradycja pol. rodowodu oraz religia rzymskokatol. (przy częstej nieznajomości języka pol. — do 50% deklarujących narodowość pol. podawało jako język ojczysty ros. lub ukr.). W dobie liberalnej polityki lat 20., a zwłaszcza po podjęciu tzw. programu pol. autonomii socjalist. (1925–36), społeczność pol. miała w miarę korzystne warunki życia; utworzono Polski Rejon Narodowościowy na Ukrainie im. Juliana Marchlewskiego, umożliwiono rozwój szkolnictwa pol. wszystkich szczebli (działający w Kijowie Pol. Inst. Pedag. uzyskał status wyższej uczelni), powołano Inst. Pol. Kultury Proletariackiej Ukr. Akad. Nauk, dano Polakom możliwość korzystania z pomocy kredytowej oraz preferencyjnych przydziałów maszyn, nawozów itd. W zasadzie nie podejmowano szeroko zakrojonych represji wobec duchownych katolickich. Zdecydowany opór wsi pol. przeciwko kolektywizacji władze sowieckie uznały za świadectwo niepowodzenia programu autonomii socjalist.; od pocz. lat 30. ograniczano działalność instytucji pol., od 1935 zaś rozpoczęto masowe represje i deportacje ludności pol. oraz prześladowanie duchownych katolickich. Największa fala deportacji nastąpiła 1937 (objęła do 60% ludności pol. niektórych rejonów); w propagandzie partyjno-państw. Polak stał się synonimem „wroga władzy ludowej”, „szkodnika”, „sabotażysty”, „szpiega”.
Na obszarach przyłączonych 1939 do Ukr. SRR znajdowało się przynajmniej 2,5 mln Polaków (2,3 mln stałych mieszkańców, ponadto uciekinierzy wojenni); kilkaset tysięcy zostało deportowanych, zesłanych lub przesiedlonych na wschód (Syberia, Kazachstan, Ural) przed wybuchem wojny niem.-sowieckiej. Na obszarze okupacji sowieckiej pol. organizacje konspiracyjne powstawały od IX 1939, m.in. w Stanisławowie Tajna Organizacja Wojsk. (na podstawie decyzji szefa sztabu Nacz. Wodza), na Wołyniu — Orzeł Biały; od jesieni 1939 stopniowo tworzono ogniwa SZP, następnie ZWZ (obszar Lwów z podporządkowanymi okręgami: wołyńskim, stanisławowskim, tarnopol.) i Szarych Szeregów, rozbijane aresztowaniami i deportacjami; podczas okupacji niem. prowadził działalność ZWZ-AK, 1941–42 odcinki Wachlarza, wojew. delegaci rządu RP na kraj, okręgi BCh, NOW, NSZ; 1944 w ramach akcji „Burza”, walkę z Niemcami podjęła Dwudziesta Siódma Wołyńska Dywizja Piechoty Armii Krajowej, oddziały 5 dyw. AK uczestniczyły w wyzwoleniu Lwowa; na terenach wyzwolonych żołnierzy AK przymusowo wcielano do Armii Pol. w ZSRR lub Armii Czerwonej, część aresztowano (oficerów) i wywieziono do obozów w głębi ZSRR (Diagilewo), m.in. komendanta obszaru lwow. AK, pułkownika W. Filipkowskiego („Janka”). W 1941–44, niezależnie od ciężarów okupacji niem., ludność pol. była obiektem agresji ze strony części ukr. organizacji niepodl. oraz uzbrojonych band okolicznej ludności chłopskiej (zwłaszcza na Wołyniu). W wyniku krwawych walk pol.-ukr. zginęło 80–100 tys. Polaków (gł. kobiet, osób starszych, dzieci), 300 tys. opuściło swe siedziby i uciekło na zachód. Po ponownym wkroczeniu na te ziemie wojsk sowieckich, Polacy stali się obiektem masowych represji, gł. w związku z działalnością AK i struktur Polskiego Państwa Podziemnego. W 1944–48 oraz po 1956 na mocy porozumień rządowych ok. 1 mln osób narodowości pol. wyjechało z terytorium Ukr. SRR do Polski.
Po zakończeniu powojennych ruchów migracyjnych na Ukrainie mieszkało ok. 360 tys. Polaków (wg spisu powszechnego 1959), w latach 80. — ok. 300 tysięcy. Do końca lat 80. Polacy byli pozbawieni możliwości kultywowania własnej odrębności nar., szkoły z pol. językiem wykładowym oraz instytucje kult. i rel. były nieliczne i poddawane nieustannym szykanom władz. Dopiero od 1985 rozpoczął się rozwój sieci organizacji i stowarzyszeń pol., umożliwiono nawiązanie żywszych kontaktów między Polakami na Ukrainie i krajem. W 1988 powstało m.in. Towarzystwo Kultury Polskiej Ziemi Lwowskiej, 1991 Związek Polaków na Ukrainie, I 1992 Federacja Organizacji Polskich na Ukrainie. W ostatnich latach zaszły korzystne zmiany. Organizowane są kolejne szkoły, w przykośc. punktach jest prowadzone nauczanie języka pol.; w instytutach pedag. w Żytomierzu, Kijowie i Drohobyczu działają 3 katedry polonistyki; rozpoczęto nadawanie audycji radiowych w języku polskim.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia