Stany Zjednoczone. Warunki naturalne
 
Encyklopedia PWN
Stany Zjednoczone. Warunki naturalne
W granicach Stanów Zjednoczonych znajdują się wielkie jednostki fizycznogeogr. Ameryki Północnej: Kordyliery (Kordyliery Środkowe i część Kordylierów Północnych), Wielkie Równiny, Niziny Wewn. z krainą Wielkich Jezior, Niz. Zatokowa, Appalachy i Niz. Atlantycka. Rzeźba powierzchni bardzo zróżnicowana, charakterystyczny południkowy układ krain geogr.; większość powierzchni stanowią góry i wyżyny (średnia wys. kraju ok. 760 m). Kordyliery Środkowe zajmują ok. 1/3 terytorium Stanów Zjednoczonych i ciągną się na dł. ponad 2000 km (szer. do ok. 1700 km) w zachodniej części kraju, między granicami z Kanadą i Meksykiem; powstały w wyniku mezozoicznych i trzeciorzędowych ruchów górotwórczych; zbud. gł. z osadowych i wulk. skał trzeciorzędu oraz osadowych i magmowych wieku paleozoicznego i mezozoicznego w części zachodniej, magmowych i metamorficznych skał prekambru przykrytych osadami wulk. w części środkowej oraz osadowych i wulk. na wschodzie. Kordyliery Środkowe składają się z licznych pasm i łańcuchów górskich, rozdzielonych zapadliskami tektonicznymi i płytowymi kotlinami, wydźwigniętymi w trzeciorzędzie. Pacyficzną strefę gór tworzą południkowe pasma G. Nadbrzeżnych, G. Kaskadowych (wysokość do 4392 m, szczyt Rainier), Sierra Nevada (wysokość do 4418 m, Whitney) oraz tektoniczna Dolina Kalifornijska, rozdzielająca G. Nadbrzeżne i Sierra Nevada. Środkowa część systemu Kordylierów Środkowych to rozległy pas wyżyn i w części bezodpływowych kotlin: na północy — bazaltowa Wyż. Kolumbii (wysokość do 3000 m), w części centralnej — silnie zdyslokowana wyżynno-górska Wielka Kotlina z depresją Doliny Śmierci (86 m p.p.m., najgłębsze zapadlisko w Ameryce Północnej) i pasmami górskimi (wysokość do 3982 m), na południu — Wyż. Kolorado (wys. 1800–3000 m), pokryta grubą warstwą law i tufów wulk., rozcięta głębokimi kanionami rz. Kolorado (w tym Wielkim Kanionem o głęb. do 1800 m) i jej dopływów. Od wschodu strefę wyżyn i kotlin śródgórskich ogranicza łańcuch G. Skalistych (zbud. gł. z granitów i gnejsów w części zachodniej, wapieni i piaskowców na wschodzie), złożony z wielu południkowo przebiegających pasm górskich, gł.: Bitterroot, Absaroka, Bighorn, Park (wysokość do 4399 m, szczyt Elbert — najwyższy w G. Skalistych), Front. Góry Alaski są częścią Kordylierów Północnych, zajmujących zachodnie obszary Kanady; na północy stanu G. Brooksa, na południu — łańcuch górski Alaska (Mc Kinley — 6194 m, najwyższy szczyt Stanów Zjednoczonych i Ameryki Północnej), rozdzielone aluwialną niziną rz. Jukon; w przedłużeniu gór Alaska — wulkaniczne G. Aleuckie (wysokość do 3108 m), tworzące archipelag wysp Aleuty. Strefa pacyficzna Kordylierów Środkowych i Północnych jest obszarem aktywnym sejsmicznie, zwłaszcza Dolina Kalifornijska przecięta uskokiem San Andreas (1994 katastrofalne trzęsienie ziemi w Los Angeles); liczne czynne wulkany, m.in.: Góra Wrangla (4998 m) i Katmai (2047 m) na Alasce, Saint Helens (2950 m, ostatni katastrofalny wybuch 1980) w stanie Waszyngton, Lassen Peak (3187 m) w Kalifornii. Obszary wysokogórskie Kordylierów mają rzeźbę polodowcową (cyrki lodowcowe, moreny, doliny U-kształtne), związaną z górskim zlodowaceniem plejstoceńskim.
We wschodniej części kraju, wzdłuż południowo-wschodnich wybrzeży, na dł. ok. 3000 km ciągnie się łańcuch starych gór Appalachów (zbud. gł. z paleozoicznych skał magmowych i metamorficznych), sfałdowanych w orogenezie kaledońskiej (część północna) i hercyńskiej (południowa), ponownie wydźwigniętych w trzeciorzędzie; północna część gór jest niższa (pasma: Adirondack, G. Zielone, G. Białe — wysokość do 1917 m), południowa — wyższa, obejmuje G. Błękitne (Mitchell, 2037 m) i Allegheny, rozdzielone szeroką Doliną Appalaską. Południowe Appalachy otacza szeroka strefa przedgórzy: na zachodzie — Wyżyny Appalaskie, w części południowej zw. Cumberland, na wschodzie — Piedmont, opadający stromo, wzdłuż linii uskoków, do Niz. Atlantyckiej.
Środkowa część kraju, położona między Kordylierami Środkowymi a Appalachami to rozległa płyta paleozoiczna, zbud. gł. z wapieni, piaskowców i łupków, pokrytych na północy osadami polodowcowymi (zlodowacenia kontynent. objęły całą północną część kraju aż po rz. Ohio) i lessami (grubość do 30 m); zachodnią, wyżej wyniesioną część płyty tworzą Wielkie Równiny, wschodnią, niższą — Niziny Wewnętrzne. Wielkie Równiny rozciągnięte południkowo u podnóża G. Skalistych opadają w kierunku wschodnim (wys. od ok. 1500 m na zachodzie do ok. 500 m na wschodzie); są głęboko rozcięte dolinami rzecznymi dopływów Missisipi i Missouri. Niziny Wewn. (wys. od ok. 400 m na północy do 100 m na południu) w części północnej mają rzeźbę polodowcową, młodoglacjalną z zachowanymi wałami moren czołowych, polami sandrowymi i licznymi jeziorami, z których 5 tworzy Wielkie Jeziora — największy śródlądowy obszar wodny na Ziemi. W odsłoniętych w wyniku erozji skałach wapiennych podłoża rozwinęła się rzeźba krasowa, m.in. powstała najdłuższa w świecie (dł. 360 km) Jaskinia Mamucia (stan Kentucky). Południową część Nizin Wewn. pokrywa gruba warstwa osadów aluwialnych; na zachód od doliny Missisipi są położone: zerodowana wyż. Ozark i pasmo gór Ouachita, będące przedłużeniem systemu Appalachów. Niziny Wewn. przechodzą na południu w równinną Niz. Zatokową z licznymi lagunami i barierami piaszczystymi na wybrzeżu Zat. Meksykańskiej. Płaską, aluwialną Niz. Atlantycką tworzy pas wybrzeża atlantyckiego o szer. 30–350 km, między półwyspami Cape Cod i Floryda; na wybrzeżu głęboko wcięte w ląd zatoki (Delaware, Chesapeake) i szerokie estuaria rzek; u nasady półwyspu Floryda — Niz. Atlantycka łączy się z Niz. Zatokową. Hawaje, położone na podmor. Grzbiecie Hawajskim, są archipelagiem wysp wulk. z wygasłymi (Mauna Kea, 4205 m) i czynnymi wulkanami (Mauna Loa, 4169 m, Kilauea, 1247 m).
Stany Zjednoczone są położone we wszystkich strefach klim. półkuli północnej, od okołobiegunowej (północna część Alaski z klimatem subpolarnym), poprzez umiarkowaną chłodną (południe Alaski), umiarkowaną ciepłą (obszary pograniczne z Kanadą: Wyż. Kolumbii, kraina Wielkich Jezior, północna część Appalachów), podzwrotnikową (od G. Nadbrzeżnych po Niz. Atlantycką), zwrotnikową (południowa część Niz. Zatokowej i Floryda) do równikowej (Hawaje). Na klimat większej części terytorium Stanów Zjednoczonych, położonego między Kanadą i Meksykiem, mają wpływ układ łańcuchów górskich (Kordyliery i Appalachy stanowią bariery klim. dla wilgotnych mas powietrza oceanicznego) oraz prądy mor. opływające wybrzeża: ciepły Prąd Zatokowy i zimny Prąd Labradorski na Oceanie Atlantyckim oraz zimny Prąd Kalifornijski na Oceanie Spokojnym. Wybrzeża mają klimat mor. (południowa Kalifornia — śródziemnomor.), obszary wewn. — kontynent., kotliny śródgórskie Kordylierów — wybitnie kontynent. i skrajnie suchy; w górach piętra klimatyczne. Południkowy układ łańcuchów górskich umożliwia swobodne przemieszczanie się chłodnych polarnych mas powietrza daleko na południe w zimie i wilgotnych zwrotnikowych — na obszary północne latem; strefa kontaktu tych mas powietrza przebiega w okresie letnim na południe od Wielkich Jezior, w zimie — w pobliżu wybrzeża Zat. Meksykańskiej; częste zmiany pogody związane z wędrówką frontów atmosferycznych; u wybrzeży południowo-wschodnich (zwłaszcza na Florydzie) pojawiają się latem cyklony tropik., którym towarzyszą wiatry o prędkościach ponad 50 m/s i gwałtowne ulewy, w środkowej części, od Teksasu po stan Illinois — trąby powietrzne, zw. tornado, w Kordylierach, w ciągu całego roku — wiatry fenowe. Izotermy stycznia i lipca w środkowowschodniej części kraju układają się równoleżnikowo, w zachodniej — południkowo. Średnie temp. w styczniu wynoszą od –20, –15°C na środkowym pograniczu z Kanadą, 0°C na południu Nizin Wewn. do 10°C na Niz. Zatokowej i 20°C na południu Florydy; w Kordylierach i na Wielkich Równinach od poniżej –10°C na północy do –5°C w kotlinach; na wybrzeżu pacyficznym temperatury w styczniu są dodatnie, od 5°C na północy do 10°C (Kalifornia), atlantyckim — niższe, od –5°C w części północnej opływanej przez Prąd Labradorski do 10°C na południu. Średnie temp. w lipcu od 20°C w krainie Wielkich Jezior do 25–30°C na południu; w Kordylierach na wys. 1000 m — ok. 10–15°C, w kotlinach — powyżej 30°C (w Dolinie Śmierci 1913 zanotowano temp. maks. 57°C). W rozkładzie i wielkości opadów zaznacza się podział kraju na suchą część zachodnią oraz wilgotną — wschodnią i północno-zachodnią; najwyższe opady występują w północnej części G. Nadbrzeżnych (ponad 2000 mm rocznie), wysokich Appalachach i na Niz. Zatokowej (ok. 1500–1600 mm); najniższe opady otrzymują kotliny śródgórskie Kordylierów (100–200 mm, na pustyni Mojave poniżej 100 mm) i Wielkie Równiny (do 500 mm). Na zachodnim wybrzeżu przeważają opady zimowe, nad Wielkimi Równinami — wiosenne, na Nizinach Wewn., Niz. Atlantyckiej i Niz. Zatokowej — letnie, w Appalachach — całoroczne.
Alaska ma najchłodniejszy klimat w Stanach Zjednoczonych; średnie temp. w styczniu od poniżej –20°C na wybrzeżu M. Arktycznego i ok. –30°C w kotlinach do –1,5°C na wybrzeżu południowym (ciepły Prąd Alaski); podczas krótkiego lata temp. wzrasta do 10°C (średnia lipca) na północy i 15°C na południu; opady bardzo małe, gł. śnieżne, w północnej i środkowej części stanu — do 200 mm, na południu i wyspach — powyżej 1000 mm. Klimat Hawajów charakteryzuje się wyrównaną temperaturą w ciągu roku (20–25°C) i całorocznymi opadami (4000 mm i więcej na stokach gór).
Terytorium Stanów Zjednoczonych należy do zlewiska O. Atlantyckiego (środkowa i wschodnia część kraju) i Oceanu Spokojnego (obszary zachodnie i większość Alaski); kontynent. dział wód stanowią G. Skaliste. Główną rzeką Stanów Zjednocznych jest Missisipi, wraz z Missouri tworzy największy system rzeczny Ameryki Północnej o dł. 5969 km i pow. dorzecza 3,2 mln km2. Missisipi wypływa z polodowcowego jez. Itasca w stanie Minnesota, płynie przez Niziny Wewn., gdzie przyjmuje największe dopływy: Missouri (z Yellowstone i Kansas), Arkansas i Red, wypływające w G. Skalistych oraz Ohio — najzasobniejsza w wodę rzeka w całym dorzeczu i Illinois, mające źródła w Appalachach; przy ujściu do Zat. Meksykańskiej tworzy szybko narastającą deltę o pow. ok. 36 tys. km2; w środkowym i dolnym biegu Missisipi częste, katastrofalne powodzie związane z wiosennym topnieniem śniegu w górach oraz dużymi opadami letnimi we wschodniej części jej dorzecza. Do Zat. Meksykańskiej uchodzą liczne, na ogół mało zasobne w wodę, rzeki wypływające w południowej części G. Skalistych (najdłuższe Rio Grande, Brazos) i południu Appalachów (Alabama). Wschodnie Appalachy odwadniają krótkie, zasobne w wodę rzeki, uchodzące do O. Atlantyckiego szerokimi estuariami: na północnym wybrzeżu Hudson i Connecticut, na południowym — Susquehanna, Potomac i Savannah. Rzeki należące do zlewiska Oceanu Spokojnego charakteryzują się małymi przepływami i wysokimi wiosenno-letnimi stanami wód, związanymi z topnieniem pokrywy śnieżnej w górach; największe rzeki tej części Stanów Zjednoczonych to: Kolumbia (wraz z dopływem Snake ma największy potencjał hydroenerg. w kraju), Kolorado (uchodzi do Zat. Kalifornijskiej na terenie Meksyku) i Sacramento. Na obszarze bezodpływowej Wielkiej Kotliny występują gł. rzeki okresowe. Największą rzeką Alaski jest płynący z terytorium Kanady Jukon (zamarza na ok. 8 mies.); przy ujściu do M. Beringa tworzy rozległą deltę.
Z kilkudziesięciu tysięcy jezior znajdujących się w Stanach Zjednoczonych największą grupę stanowią jeziora polodowcowe: wytopiskowe, rynnowe i zastoiskowe, najliczniej występujące w stanach Minnesota, Wisconsin, Nowy Jork i Alaska (zwłaszcza jeziora wytopiskowe). Na pograniczu z Kanadą są położone tektoniczno-polodowcowe Wielkie Jeziora: Górne (największe i najgłębsze, głęb. do 406 m — kryptodepresja), Michigan, Huron, Erie i Ontario, ich łączna pow. w granicach Stanów Zjednoczonych wynosi 102,6 tys. km2; na rz. Niagara, łączącej jez. Erie i Ontario, znany wodospad Niagara. Wielkie Jeziora, rozciągnięte z zachodu na wschód na dł. ok. 1600 km, wiąże w jeden system wodny Rz. Św. Wawrzyńca, uchodząca szerokim estuarium do O. Atlantyckiego na terytorium Kanady. W Kordylierach występuje wiele małych jezior cyrkowych, zastoiskowych (jez.: Jackson, Yellowstone), wulk. (m.in. Jez. Kraterowe w G. Kaskadowych), reliktowych jezior okresowych, często bezodpływowych, w tym Wielkie Jez. Słone (pow. zmienna — do ok. 5,9 tys. km2, zasolenie do 270‰) na obszarze Wielkiej Kotliny. Na wybrzeżu Zat. Meksykańskiej — jeziora przybrzeżne powstałe w wyniku odcięcia lagun od morza (największe Pontchartrain), na Florydzie — jeziora krasowe i reliktowe (Okeechobee, pow. ok. 1,8 tys. km2), w dolinach rzek nizinnych — powszechne starorzecza. Niewielkie lodowce górskie znajdują się w Kordylierach (linia wiecznego śniegu na wys. ok. 3000–4000 m), duże — na Alasce (łączna pow. ok. 55 tys. km2), gdzie linia wiecznego śniegu w niektórych rejonach przebiega na wys. 700–800 m.
Terytorium S.Z. należy do 3 prowincji roślinnych: subarktycznych (Alaska i tereny pograniczne z Kanadą, od Wielkich Jezior po północno-wschodnie krańce kraju), atlantyckiej (obszary położone między G. Skalistymi a wybrzeżem O. Atlantyckiego) i pacyficznej (Kordyliery Środkowe, Hawaje). Naturalne zbiorowiska roślinne występujące w S.Z. to: lasy, stepy, sawanny, zespoły roślinności półpustynnej i pustynnej oraz tundrowej i bagiennej. Lasy zajmują ponad 28% pow. kraju; w części zachodniej i północno-zachodniej są to gł. lasy iglaste, na wschodzie — liściaste. Najmniej zmienione kompleksy leśne zachowały się w Kordylierach: świerkowe z choiną (Tsuga heterophylla), żywotnikiem i daglezją w G. Nadbrzeżnych, sekwojowe i świerkowo-jodłowo-modrzewiowe w Sierra Nevada oraz sosnowe ze świerkiem srebrnym (Picea pungens) i jodłą jednobarwną (j. kalifornijską) w G. Skalistych. Alaskę pokrywa tajga świerkowa ze znacznym udziałem brzozy, przechodząca ku północy w lasotundrę i tundrę (turzycowa podmokła, wełniankowa); na wybrzeżu południowym — nadmor. lasy choinowo-świerkowe. W Appalachach przeważają lasy klonowo-bukowe (na północy) i dębowo-kasztanowe (na południu); w wyższym piętrze północnych Appalachów — świerkowe. W pozostałej części kraju lasy zajmują niewielkie obszary; w krainie Wielkich Jezior są to lasy sosnowe oraz mieszane z klonem cukrowym i bukiem amer., na nizinach południowych — sosnowe i dębowo-orzesznikowe, na Florydzie — wiecznie zielone z dębem, magnolią i palmą sabal (Sabal minor) oraz namorzynowe na wybrzeżu. Lasy Hawajów składają się w większości z gat. sprowadzonych z innych regionów świata; w niższym piętrze lasy mieszane z tungowcem, ketmią, mango i pistacją lentyszek (mastyksowym drzewem), wyżej — parkowe z akacją oraz formacja krzewiasta. Stepy wysoko- i niskotrawiaste, zw. prerią, przed kolonizacją eur. pokrywały środkową część kraju, zwłaszcza Wielkie Równiny i zachodnią część Nizin Wewn.; ich miejsce zajmują obecnie gł. użytki rolne. W kotlinach śródgórskich Kordylierów Środkowych panują zbiorowiska stepowo-pustynne i pustynne: stepy trawiasto-bylicowe (na północy), trawiasto-piołunowe i piołunowe, przechodzące na południu Wyż. Kolorado w zbiorowiska subtropik. (liczne gat. kaktusów, agaw, jukk); w południowym Teksasie sawanna z krzewami jałowca i akacji; w południowej Kalifornii twardolistne lasy, złożone z niskich, kolczastych dębów oraz zarośla makii, zw. chaparral. Największe zespoły roślinności bagiennej występują na wybrzeżu Niz. Zatokowej (zwłaszcza w delcie Missisipi) i południu Florydy. Fauna Stanów Zjenoczonych pod względem zoogeogr. należy do Nearktyki. Na Alasce przedstawiciele fauny arktycznej, m.in. niedźwiedź polarny, lis polarny, karibu, sowa śnieżna; w strefie lasów iglastych — ryś, wilk, rosomak, łoś, norka amer., gronostaj, alaskański niedźwiedź brunatny, kuny, norka amer., bóbr kanadyjski. W południowej części strefy lasów iglastych — niedźwiedzie grizzli i baribal, szop pracz, ryś rudy, puma, skunks, dydelf północny, jelenie wapiti i wirginijski, urson. Dla prerii charakterystyczne są: bizon, widłoróg, piesek preriowy, kojot, borsuk amer., cietrzew preriowy. Na południowo-zachodnich pustyniach występują pekari, goffery i szczuroskoczki, kondor kalifornijski, kukułka ziemna, a ponadto m.in. jaszczurki — frynozomy i helodermy, oraz węże — grzechotniki i koralówki. Fauna ryb jest również bardzo bogata, oprócz powszechnie występujących ryb okoniowatych i karpiowatych obficie występują, zwłaszcza na północy, szczupaki i łososiowate, a ponadto endemiczne bassowate i reliktowe amia i niszczuka. W pokrywie glebowej Stanów Zjednoczonych, na obszarach położonych między Kanadą a Meksykiem, zaznacza się wyraźny podział kraju na część wschodnią (na wschód od 90°W), gdzie występuje równoleżnikowy układ stref glebowych, oraz zachodnią — o południkowym rozmieszczeniu gleb. Wschodnie, wilgotne obszary kraju pokrywają na północy (kraina Wielkich Jezior, północno-wschodnie regiony) mało żyzne gleby bielicowe, wykształcone na osadach polodowcowych, obszary środkowe (pas od Nizin Wewn. po północną część Niz. Atlantyckiej) — znacznie żyźniejsze gleby brunatne w większości zbielicowane oraz szarobrunatne słabo zakwaszone, wytworzone pod lasami liściastymi, południowe — czerwonoziemy i żółtoziemy powstałe w wilgotnym i ciepłym klimacie na starych zwietrzelinach różnorodnych skał podłoża. Dolinę Missisipi zajmują żyzne gleby aluwialne, przeważnie piaszczysto-pyłowe, a w dolnym biegu rzeki — cięższe, pyłowo-ilaste. Pod roślinnością stepową zachodnich części Nizin Wewn. i Wielkich Równin powstały gleby o dużej zawartości próchnicy; w części wschodniej (stany Iowa, Illinois, Missouri, Oklahoma i wschodni Teksas) jest to pas lekko zakwaszonych gleb preriowych (zw. mollisole), w części środkowej — strefa najżyźniejszych gleb czarnoziemów, zajmujących największe powierzchnie w Dakocie Północnej i Południowej, Nebrasce i Kansas; na zachodzie Wielkich Równin mniej zasobne w próchnicę czarnoziemy oraz gleby kasztanowe związane z suchszym klimatem; pas tych gleb występuje u podnóża G. Skalistych, od stanu Montana na północy po środkowy Teksas na południu, gdzie przechodzą one w gleby czerwonokasztanowe. W warunkach suchego i ciepłego klimatu zachodniej części Stanów Zjednoczonych (zwłaszcza w kotlinach śródgórskich), pod skąpą roślinnością półpustynną i pustynną wykształciły się szaroziemy, gleby zasolone i powszechne na południowym zachodzie — czerwone gleby pustynne. Słabo wykształcone, kamieniste gleby górskie: brunatne, bielicowe, miejscami rędziny występują w górach Kordylierów Środkowych i Appalachach. Z tundrami Alaski są związane zmarzlinowe gleby glejowe i torfowo-glejowe, z obszarami leśnymi — gleby o różnym stopniu zbielicowania. Na archipelagu Hawajów przeważają andosole wytworzone z law i popiołów wulkanicznych.
Około połowy powierzchni gleb uprawnych w Stanach Zjednoczonych (12% całego terytorium) jest zagrożonych erozją, gł. wietrzną i wodną. Szczególnie silna erozja wietrzna występuje w stanach prerii: na zachodzie Kansas, w Oklahomie, Teksasie oraz w Nebrasce, Dakocie Północnej i Południowej; intensywna erozja wodna gleb zachodzi w regionach południowo-wschodnich, zwłaszcza w Appalachach, bezleśnych obszarach południowej Kalifornii oraz kotlinach śródgórskich Kordylierów.
Stany Zjednoczone mają rozbudowany system ochrony zasobów naturalnych. Na podstawie ustawy Kongresu Nar. ochroną są objęte: zespoły roślinności naturalnej, siedliska dzikich zwierząt, formy rzeźby i zjawiska geol., fragmenty wybrzeży mor., rzeki i jeziora oraz obiekty historyczne. Pod zarządem powołanej 1916 Służby Parków Nar. znajdują się gł.: parki nar., pomniki przyrody, rezerwaty i obszary chronionego krajobrazu. Na ok.12% obszaru Stanów Zjednoczonych wprowadzono ograniczenia lub zakaz działalności gosp., na większości tych terenów utworzono parki i rezerwaty stanowe; na mocy decyzji Kongresu 3,8% pow. państwa (380 tys. km2) stanowią obszary chronione przez agencje federalne, w tym ok. 340 tys. km2 w granicach 56 parków nar.; mniejsze obszary chronione zajmują pomniki przyrody (national monument), rezerwaty (national preserve), parki rekreacji (national recreation area) i in. (m.in. national seashores, lakeshores, reserves, wild and scenic rivers). Największe parki nar. utworzono w celu ochrony ostoi dzikich zwierząt Arktyki, gór i wybrzeży mor. oraz ptaków wędrownych, a także osobliwości przyrody (lodowce, zjawiska wulkaniczne i powulkaniczne, efektowne formy rzeźby, formacje roślinne). Na amer. obszarach chronionych znajduje się 13 obiektów wpisanych na Listę Świat. Dziedzictwa Przyr. i Kult. UNESCO oraz 46 świat. rezerwatów biosfery (2002). Najstarszym parkiem nar. w Stanach Zjednoczonych i na świecie jest Yellowstone (zał. 1872, pow. ok. 9 tys. km2), z wulkanami błotnymi i gejzerami oraz bogatą fauną (m.in. bizon, niedźwiedź czarny i szary, jeleń wapiti). W parkach nar. Kordylierów: Sekwoi, Yosemite i Kings Canyon w Kalifornii są chronione pierwotne lasy sekwojowe, w parku Olympic w stanie Waszyngton — lasy świerkowo-jodłowo-choinowe. W Appalachach utworzono 2 parki nar.: Great Smoky Mountains (ponad 2 tys. km2) i Shenandoah, obejmujące zespoły leśne i krajobrazy wysokogórskie G. Błękitnych, na Alasce — 8, w tym Denali z tajgą świerkową, lodowcami górskimi oraz najwyższym szczytem kontynentu. Największym parkiem z roślinnością tropik. jest Everglades (pow. 5,7 tys. km2), obejmujący lasy namorzynowe i bagna ze stanowiskiem aligatora na południu Florydy. Podstawą utworzenia wielu parków nar. stały się unikatowe formy rzeźby i zachodzące procesy geol.; głębokie kaniony powstałe w wyniku erozji rzecznej są chronione m.in. w parkach nar. Wielkiego Kanionu (pow. 2,7 tys. km2) w Arizonie i Canyonlands (również zabytki sztuki indiańskiej) w Utah; zjawiska wulk. — Lassen Volcanic w Kalifornii i Wulkany Hawaii na Hawajach, formy krasowe, gł. zespoły wielkich jaskiń — Carlsbad Caverns w Nowym Meksyku, Jaskini Mamuciej w Kentucky i Wind Cave w Dakocie Południowej, krajobrazy pustynne — Big Bend w Teksasie. Pomniki przyrody są to tereny lub obiekty o znaczeniu ogólnokrajowym i dużej randze przyr. i nauk.; do znanych należą m.in.: Dolina Śmierci w Kalifornii, Great Sand Dunes z zespołem wielkich wydm w Kolorado, White Sands (pustynia gipsowa) w Nowym Meksyku oraz Dinosaur National Monument ze znaleziskami paleontologicznymi w Kolorado. Częściową ochroną są objęte parki stanowe, lasy federalne oraz regiony turyst.-wypoczynkowe, tworzone często w sąsiedztwie sztucznych zbiorników wodnych.
zgłoś uwagę
Ilustracje
San Andreas, uskok (Stany Zjednoczone), zdjęcie satelitarne fot. NASA
Missisipi, delta (Stany Zjednoczone) fot. D. Karczewska/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
San Francisco, most Golden Gate (Stany Zjednoczone)fot. J. Fogler/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Sonora, pustynia, rezerwat Organ Pipe Cactus (Stany Zjednoczone) fot. A. Guranowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Craters of the Moon, Park Narodowy (Idaho, Stany Zjednoczone)fot. A. Guranowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Skaliste, góry, pomnik przyrody (Stany Zjednoczone)fot. D. Raczko/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Śmierci, Dolina, pokrywa solna (Stany Zjednoczone)fot. P. Gajek/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Denali (McKinley; Stany Zjednoczone)fot. K. Wiecha/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia