Portugalia. Historia

Portugalia. Historia.

W starożytności ziemie dzisiejszej Portugalii, zamieszkiwały ludy iberyjskie i celtyckie. W III w. p.n.e. obszary te zostały objęte wpływami Kartaginy, a w II w. p.n.e. stały się terenem ekspansji Rzymian, którzy 154–138 złamali ostatecznie opór plemienia Luzytanów. Pod panowaniem rzymskim (II w. p.n.e.–pocz. V w. n.e.) jako prowincja Luzytania; nastąpił rozwój cywilizacyjny i integracja gospodarcza z imperium oraz romanizacja ludności i jej chrystianizacja. W V w. ziemie dzisiejszej Portugalii zajęły germańskie plemiona Swewów (do 585) i Wizygotów Po rozbiciu 711–718 przez Arabów królestwa Wizygotów ziemie półwyspu objął kalifat Umajjadów.

Prowadzona od VIII w. przez chrześcijan rekonkwista objęła w IX–XI w. rejon Bragi, Porto i Coimbry, które zostały zdobyte przez królów Leónu i Kastylii; obszar ten 1097 wydzielono w hrabstwo Portucale z ośrodkiem w Porto jako lenno Henryka Burgundzkiego. W 1139 jego syn Alfons I przyjął tytuł króla Portugalii. Do poł. XIII w. Portugalia kontynuowała rekonkwistę zachodniego pasa Półwyspu Iberyjskiego; oprócz rodzimego rycerstwa świeckiego w walkach uczestniczyły zakony rycerskie oraz krzyżowcy (1147 zdobycie Lizbony — stolica od poł. XIII w.). W 1249 Portugalia uzyskała obecny kształt terytorialny. W XIII w. rada królewska przekształciła się w parlament stanowy, Kortezy.

Po wygaśnięciu 1383 dynastii burgundzkiej niezależność Portugalii przed próbą połączenia jej z Kastylią obronił Jan I Wielki (1385 bitwa pod Aljubarrotą), założyciel dynastii Aviz, której panowanie stało się okresem świetności Portugalii. Ekspansja portugalska skierowała się ku północnej Afryce i na Ocean Atlantycki. Portugalskie wyprawy morskie (podejmowane m.in. z inicjatywy księcia Henryka Żeglarza) zapoczątkowały epokę wielkich odkryć geograficznych.

W 1488 Portugalczycy osiągnęli Przylądek Dobrej Nadziei (B. Días). Zakładali faktorie handlowe i twierdze, kolonizowali wyspy (Azory, Maderę, Zielonego Przylądka, Św. Tomasza), rozwijali wysoce zyskowny handel złotem i niewolnikami murzyńskimi oraz cukrem z plantacji na Maderze. W 1494 na mocy traktatu zawartego w Tordesillas Portugalia i Hiszpania dokonały podziału odkrywanych ziem pozaeuropejskich między siebie. W 1498, po opłynięciu Afryki, Portugalczycy dotarli do Indii (V. da Gama) i w 1. poł. XVI w. założyli lub zdobyli w basenie Oceanu Indyjskiego sieć ważnych punktów handlowych i strategicznych (od Mozambiku przez wybrzeże Indii, Cejlon po Malakkę, Moluki i Timor), monopolizując handel ze Wschodem (przyprawy korzenne, bawełna). W 1500 odkryli Brazylię (P.A. Cabral) i w XVI w. rozpoczęli kolonizację jej wybrzeży. Zyski z handlu umożliwiły monarchii na przełomie XV i XVI w. centralizację państwa (Jan II, Manuel I Szczęśliwy) i wprowadzenie władzy absolutnej. W 1496 z Portugalii usunięto żydów i muzułmanów lub zmuszono ich do przyjęcia chrztu. W 1578 klęska pod Al-Kasr al-Kabir położyła kres próbom podboju Maroka. Po wygaśnięciu 1580 dynastii Aviz Filip II hiszp. narzucił Portugalii unię personalną; co naraziło jej posiadłości na ataki Holendrów i Anglików, którzy stopniowo przejęli handel ze Wschodem. W 1640 Portugalia ogłosiła niepodległość (pod władzą dynastii Bragança), uznaną przez Hiszpanię po długotrwałej wojnie na mocy traktatu zawartego 1668 w Lizbonie.

Portugalia nie odzyskała dawnej potęgi: utraciła znaczenie w Azji (gdzie 3 enklawy w Indiach oraz Timor Wschodni i Makau utrzymała do XX w.) i w handlu atlantyckim oraz stopniowo uzależniała się politycznie i ekonomicznie od Anglii, swego tradycyjnego sojusznika (od XIV w.) w walkach z Kastylią i Hiszpanią. W XVII–XVIII w. podstawą dochodów Portugalii stały się zyski z Brazylii (cukier, złoto, diamenty), ale gospodarka kraju podupadła. Próby jej ożywienia oraz wzmocnienia struktur państwa w duchu oświeconego absolutyzmu, podjęte 1750–77 przez markiza Pombala, okazały się nietrwałe. W 1793 Portugalia, w sojuszu z Wielką Brytanią, wypowiedziała wojnę rewolucyjnej Francji, 1807–11 była okupowana przez wojska Napoleona I. W 1807 dwór schronił się do Brazylii, gdzie Jan VI pozostał do 1821. Wybrane 1820 Kortezy uchwaliły (1822) liberalną konstytucję powierzającą władzę parlamentowi wybieranemu w wyborach bezpośrednich przez wszystkich piśmiennych mężczyzn, uznaną początkowo przez Koronę, ale 1826 zastąpioną umiarkowaną Kartą Konstytucyjną. W 1825 Portugalia uznała niepodległość Brazylii (proklamowaną 1822). Większa część XIX to okres względnie stabilnej monarchii konstytucyjnej, w której o władzę rywalizowały radykalne, centrowe i konserwatywne ugrupowania liberalnych monarchistów. Nie rozwiązane trudności gospodarcze (zadłużenie państwa, nędza wsi, masowa emigracja do Brazylii) oraz permanentne spory między rządzącymi partiami powodowały nasilanie się tendencji antymonarchistycznych.

W 1910 rewolucja obaliła monarchię i proklamowała republikę (konstytucja z 1911). Od 1916 Portugalia brała udział w I wojnie światowej po stronie ententy. Chaos nieudolnych rządów republikańskich przerwał 1926 wojsk. zamach stanu, w którego wyniku do władzy doszedł gen. A.O. Carmona. W 1928 powierzył on funkcję ministra finansów, a 1932 premiera A. Salazarowi, który przejął pełnię władzy (do 1968). System autorytarny usankcjonowała 1933 konstytucja modyfikująca dyktaturę wojskową i proklamująca utworzenie tzw. Nowego Państwa (Estado Novo), opierającego się na zasadach solidaryzmu narodowego, korporacjonizmu, rządów elit, dominacji władzy wykonawczej, prawie państwa do kierowania gospodarką, nierozerwalności imperium kolonialnego. Ceną za stabilizację państwa i rozwój gospodarczą było poważne ograniczenie swobód obywatelskich i politycznych. Utworzono kontrolowane przez państwo syndykaty branżowe grupujące robotników i pracodawców. W 1935 dopuszczono działalność jednej partii Unii Narodowej. Rozbudowano system kontroli społeczeństwa i mechanizmy represji (cenzura, policja polityczna PIDE). Częściowo przywrócono pozycję Kościoła (wpływ na szkolnictwo, 1940 konkordat). Opozycja była rozbita ideowo i organizacyjnie.

W czasie II wojny światowej Portugalia pozostała neutralna, ale 1943 udostępniła zachodnim aliantom bazy na Azorach (są nadal użytkowane przez USA) i uniknęła izolacji międzynarodowej. W 1949 została członkiem NATO, 1955 — ONZ, 1960 — EFTA. W 1961–64 wybuchły długotrwałe, rujnujące budżet, wojny niepodległościowe w Angoli, Gwinei Portugalskiej i Mozambiku. W 1968 władzę od chorego Salazara przejął M. Caetano.

25 IV 1974 oficerowie sprzysiężeni w Ruchu Sił Zbrojnych (MFA) dokonało przewrotu wojskowego (tzw. rewolucja goździków). Przywrócono swobody obywatelskie i polityczne. W maju powołano rząd szerokiej koalicji partii politycznych. Do XI 1975, kiedy nastąpiła nieudana próba puczu skrajnej lewicy, przeprowadzono — mimo wygranej w wyborach 1975 partii umiarkowanych — reformę rolną, upaństwowiono banki i główne przedsiębiorstwa w przemyśle, transporcie i energetyce. Konstytucja 1976 ograniczyła uprawnienia wojskowej Rady Rewolucji (zniesionej 1982). Nowe wybory do parlamentu i prezydenckie potwierdziły poparcie dla socjalistów i centroprawicy (prezydent A. Eanes, premier socjalista M. Soares), po których wstrzymano nacjonalizację. 1974–75 Portugalia uznała niepodległość kolonii w Afryce; 1975–99 Indonezja okupowała Timor Wschodni, a 1999 Makau powrócił do Chin.

W 1976–85 w Portugalii utrwaliły się demokratyczne zasady sprawowania władzy. Po 1985 rządy w Portugalii sprawowały na przemian głównie koalicje skupione wokół socjalistów (1995–2002, 2005–11 i od 2015) lub socjaldemokratów (1985–95, 2002–05 i 2011–15). W 1986 Portugalia została członkiem. EWG (od 1993 UE), 2002 wprowadziła do obiegu euro. W 2004 premier Portugalii J.M. Durão Barroso został przewodniczącym Komisji Europejskiej.

Porto, klasztor Św. Ildefonsa z XVIII w. (Portugalia)

Lizbona, dzielnica Alfama — najstarsza część miasta (Portugalia)

Bragança, romański Domus Municipalis (Portugalia)

Wyprawy Kolumba