Polska. Oświata. Druga Rzeczpospolita

Polska. Oświata. Druga Rzeczpospolita.

Po odzyskaniu niepodległości pierwszym zadaniem władz oświat. stało się ujednolicenie systemu szkolnego, tj. określenie jego organizacji, zadań, podstaw ideowych i programów. Proces ten trwał do 1922. Z inicjatywy MWRiOP IV 1919 zwołano Ogólnopol. Zjazd Nauczycielski, który przeszedł do historii p.n. Sejmu Nauczycielskiego; miał on wypowiedzieć się w sprawie zasad przyszłego ustroju szkolnego; mimo dużego zróżnicowania zaprezentowanych koncepcji i stanowisk, ostatecznie zjazd opowiedział się za jednolitą i bezpłatną szkołą powszechną, wprowadzeniem 7-letniego obowiązku szkolnego, powiązaniem ze sobą wszystkich szczebli szkolnictwa, co miało otwierać drogę do wykształcenia wyższego bez względu na pochodzenie, stan majątkowy i typ ukończonej szkoły średniej; wprawdzie uchwały Sejmu nigdy nie zostały w pełni zrealizowane, ich treść i toczone w toku obrad dyskusje wywarły jednak wpływ na kształt wielu późniejszych inicjatyw oświat., a podjęte problemy niejednokrotnie powracały na łamy prasy pedagogicznej. Jednym z pierwszych aktów prawnych regulujących sprawy oświaty w odrodzonym państwie był wydany 7 II 1919 dekret O obowiązku szkolnym; wprowadzał on obowiązkową 7-letnią szkołę powszechną dla wszystkich dzieci od 7 do 14 roku życia; szkoła miała być bezpłatna, co nakładało na państwo obowiązek zapewnienia dostępu do niej wszystkim dzieciom; jednocześnie dekret zakładał, biorąc pod uwagę rzeczywiste możliwości państwa, stopniową realizację jego postanowień. U progu niepodległości sytuacja w szkolnictwie powszechnym była zróżnicowana w zależności od regionu; 1922/23 w województwach zachodnich nauczaniem początkowym było objętych 94,7% dzieci, na Śląsku — 86,3%, w Galicji — 76%, w województwach centralnych — 66,2%, we wschodnich — 34,7%; przeważały, szczególnie na wsiach, szkoły z 1 lub 2 nauczycielami, tj. niżej zorganizowane, nie realizujące pełnego programu nauczania. Mimo znacznego rozwoju szkolnictwa powszechnego (zwłaszcza 1922–29), potrzeby w tym zakresie do końca 20-lecia nie zostały w pełni zaspokojone. Na szczeblu szkolnictwa średniego utrzymało się 8-klasowe gimnazjum, w którym wyodrębniano 2 stopnie — pierwsze 3 klasy o charakterze ogólnokształcącym oraz częściowo ukierunkowane klasy wyższe; matura gimnazjalna otwierała drogę do studiów wyższych. W systemie tym szkoła średnia nie była powiązana ze szkolnictwem powszechnym: do gimnazjum przyjmowano na podstawie egzaminu po 5 klasach szkoły powszechnej, w niektórych gimnazjach otwierano klasy wstępne, przygotowujące do nauki w szkole średniej z pominięciem szkoły powszechnej. Ze względu na trudności ekon., a także z powodu nacisku kół konserwatywnych, została zachowana możliwość otwierania prywatnych szkół powszechnych; równouprawniono nauczanie domowe z publicznym; zezwolono na otwieranie prywatnych gimnazjów, które po spełnieniu określonych warunków uzyskiwały prawa szkół państwowych. Poważnym ograniczeniem dostępu do szkół średnich i wyższych była odpłatność za naukę, utrzymująca się mimo postulatów posłów, przede wszystkim z lewicy, by kształcenie na wszystkich szczeblach było bezpłatne. Szkolnictwo wyższe, mimo podporządkowania MWRiOP, miało szeroką autonomię i uprawnienia samorządowe. Status szkół akademickich miały szkoły państw.: 5 uniw. (Kraków, Lwów, Poznań, Warszawa, Wilno), 2 politechniki (Warszawa, Lwów), Akad. Medycyny Wet. we Lwowie, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie i Akad. Górniczej w Krakowie, oraz prywatne: ASP w Krakowie, KUL, Wolna Wszechnica Pol. w Warszawie, Wyższa Szkoła Handl. (od 1933 Szkoła Gł. Handl.) w Warszawie. Z czasem liczba szkół wyższych powiększyła się do 25 (1938), z ogólną liczbą studentów 47,7 tys. Funkcjonowało też wiele wyższych szkół zaw., np. szkoła inżynierska im. A. Wawelberga i S. Rotwanda w Warszawie (zał. 1895), Państw. Szkoła Techn. w Wilnie (zał. 1922), czy wyższe szkoły pedag. zw. pedagogiami — m.in. w Katowicach, Krakowie, Kielcach. Odrębnie funkcjonowały wyspecjalizowane działy szkolnictwa, jak szkolnictwo artyst., szkolnictwo wojsk., szkolnictwo specjalne (ogromne zasługi na tym polu położyła M. Grzegorzewska, autorka koncepcji programowej i 1922 organizatorka Państw. Inst. Pedagogiki Specjalnej, kształcącego nauczycieli szkół specjalnych).

Znaczną przebudowę ustroju szkolnego przeprowadzono na mocy ustawy z 1932, uchwalonej z inicjatywy min. wyznań rel. i oświecenia publicznego J. Jędrzejewicza. Reforma (zw. jędrzejewiczowską) utrzymała 7-letni obowiązek szkolny w zakresie szkoły powszechnej, ale zarazem zachowała zróżnicowanie organizacyjne i programowe tych szkół (szkoły powszechne I, II i III stopnia, tj. 4-, 6- i 7-klasowe), faktycznie sankcjonując różnice w poziomie wykształcenia już na pierwszym, obowiązkowym szczeblu nauczania. Wstęp do gimnazjum (nadal na podstawie egzaminu) dawało ukończenie 6 klas szkoły powszechnej, klasa 7 była przeznaczona dla tych, którzy nie zamierzali kształcić się dalej; gimnazjum, teraz 4-letnie, miało jednolity program ogólnokształcący; do studiów wyższych przygotowywały 2-letnie licea o programie ukierunkowanym (humanist., mat.-fiz., przyr., klas.). Ustawa przewidywała, że 60% szkół powszechnych może mieć stopień organizacyjny I, 17% — III. Większość szkół I stopnia działało we wsiach, co znacznie utrudniało dostęp dzieci wiejskich do szkół średnich i wyższych. Trudności finansowe, niedobór nauczycieli i braki lokalowe powodowały, że znaczna liczba dzieci pozostawała poza szkołą, nie wypełniając obowiązku szkolnego (1934/35 było ich ponad 900 tys.). Ustawa uporządkowała sytuację i podniosła rangę szkolnictwa zawodowego. Dla młodzieży pracującej wprowadzono obowiązek dokształcania się w 3-letnich szkołach opartych na I i III stopniu szkoły powszechnej. Niższe szkoły zaw., o charakterze praktycznym, były oparte na I stopniu szkoły powszechnej; gimnazja zaw. odpowiadały gimnazjom ogólnokształcącym, licea zaw. uprawniały do dalszych studiów w wyższych szkołach technicznych. Zostały zniesione dawne 5-letnie seminaria nauczycielskie, na ich miejsce organizowano 3-letnie licea pedag. oparte na 4-letnim gimnazjum. Uchwalona 15 III 1933 odrębna ustawa o szkołach wyższych ograniczyła ich autonomię, zwiększając uprawnienia ministra, który zyskał prawo tworzenia i likwidowania katedr oraz wydziałów, zatwierdzania (lub nie) rektorów; została wzmocniona w uczelniach władza rektora, ograniczona pozycja senatów akademickich; w rezultacie zlikwidowano (m.in. z powodów polit.) 52 katedry.

W latach 20. w programach wychowawczych dominował kierunek nar., propagowany przez pedagogów związanych z Nar. Demokracją (L. Zarzecki, L. Jaksa-Bykowski i in.); w wychowaniu nar. kładziono nacisk na patriotyzm, wierność tradycji, postawę rel. młodzieży. Po przewrocie majowym 1926, pod wpływem ideologii obozu rządowego lansującego hasło uzdrowienia stosunków wewn. i wzmocnienia roli państwa, ukształtował się program tzw. wychowania państw., sformułowany przez min. S. Czerwińskiego w wygłoszonym 1929 na Kongresie Pedag. przemówieniu O ideał wychowawczy szkoły polskiej. Kierunek wychowania państw. kładł nacisk na wiązanie pracy dydaktycznej z oddziaływaniem wychowawczym w duchu poszanowania państwa, oddania dla jego rozwoju, kształtowania poczucia odpowiedzialności obywatelskiej niezależnie od przynależności do grup narodowych. Ideę wychowania państw. jako pełnego systemu wychowawczego rozwinął A. Skwarczyński; problematykę tę podejmowali w swych pracach teoret. także K. Sośnicki i Z. Mysłakowski. Koncepcja ta, w praktyce spłycona, spotkała się z krytyką z wielu stron. W opozycji do niej pozostała lewica, która widziała w niej próbę podporządkowania sobie społeczeństwa przez obóz rządzący. Prawica krytykowała ją z punktu widzenia interesów nar., w kontekście wzmagających się w tym obozie w latach 30. tendencji nacjonalistycznych; przejawem tych nastrojów, szczególnie żywych wśród młodzieży akademickiej grupującej się w organizacjach Obozu Narodowo-Radykalnego (ONR) i Falangi, były m.in. wzniecane przez nią brutalne ekscesy antysemickie. Także mniejszości nar. widziały w wychowaniu państw. zagrożenie dla swych praw i interesów.

Szkolnictwo mniejszości nar. rozwijało się w II RP nierównomiernie, nie zaspokajając na ogół potrzeb i aspiracji oświat. poszczególnych grup. Mniejszość ukr. miała 1929/30 790 szkół powszechnych z ukr. językiem nauczania (w tym 33 prywatne) i 2336 szkół utrakwistycznych (z językiem pol. i ukr.); w pierwszych uczyło się ok. 93 tys. uczniów, w drugich — 232 tys. uczniów; liczby te powiększyły się w ciągu następnych lat, ze stałą przewagą szkół utrakwistycznych; na poziomie szkolnictwa średniego działały 24 gimnazja z językiem ukr. (w tym 19 prywatnych) i 2 państw. gimnazja utrakwistyczne; funkcjonowało 5 ukr. szkół zaw. oraz 1 seminarium nauczycielskie; starania Ukraińców o powołanie uniw. we Lwowie nie dały rezultatu. Mniejszość żydowska nie była traktowana jako mniejszość nar., ale wyznaniowa; wśród szkół żydowskich przeważały szkoły prywatne, o zróżnicowanym charakterze, zarówno na poziomie nauczania powszechnego, jak i średniego; językami nauczania były: jidysz, hebrajskiego i pol.; w szkołach średnich przeważał wykładowy język pol. Mniejszość białoruskiej rozporządzała 1929/30 26 szkołami powszechnymi; z językiem białoruskim, 51 szkołami utrakwistycznymi i 3 gimnazjami, 1937/38 pozostało 5 szkół utrakwistycznych i 1 gimnazjum. Podobnie układała się sytuacja szkolnictwa innych mniejszości nar., z wyjątkiem mniejszości niem., której potrzeby nauczania we własnym języku były zaspokajane zarówno przez szkolnictwo państw., jak prywatne (1934/35 394 szkoły powszechne, w 203 szkołach klasy równoległe niem. i pol., 15 gimnazjów, w tym 2 państw.).

Polskie szkolnictwo rozwijało się także, choć w niezwykle trudnych warunkach, na terenie Prus Wschodnich, Pomorza Zachodniego, na Śląsku i w Wolnym Mieście Gdańsku. Siłami społ. tworzono tam szkoły powszechne, ochronki, powstawały też szkoły średnie (pol. gimnazja w Bytomiu, Kwidzynie, Gdańsku). W skupiskach pol. na Śląsku Cieszyńskim rozwijało działalność Polskie Gimnazjum Realne w Orłowej.

W okresie międzywojennym rozwijał się ruch nauczycielski; działały liczne związki i stowarzyszenia nauczycielskie, wśród nich największy Związek Nauczycielstwa Pol. (ZNP), powstały 1930 z połączenia Związku Pol. Nauczycielstwa Szkół Powszechnych i Związku Zaw. Nauczycieli Pol. Szkół Średnich; nauczyciele szkół średnich i profesorowie szkół wyższych skupiali się w Tow. Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych; ponadto działały chrześc. związki zaw. oraz skupiające nauczycieli należących do mniejszości narodowych. Forum demokr. działaczy oświat. stało się po 1932 Towarzystwo Oświaty Demokratycznej „Nowe Tory”. Inicjatywy nauczycielskie przejawiały się m.in. w podejmowaniu eksperymentów pedag.; były one inspirowane przez rozwijające się na Zachodzie nowe koncepcje dydaktyczne, bądź też stanowiły własne próby innowacji dydaktycznych i wychowawczych. W dziedzinie oświaty pozaszkolnej nadal pozostawały aktywne organizacje powstałe przed 1914 (TCL, TSL, Pol. Macierz Szkolna); zajmowały się m.in. zwalczaniem analfabetyzmu, prowadziły kursy, czytelnie, działalność odczytową, domy lud. i świetlice. Z inicjatywy I. Daszyńskiego powołano Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego (1923–39). Potrzeby kult.-oświat. wsi zaspokajały uniwersytety lud., organizowane na wzór duńskich uniwersytetów typu grudtvigowskiego (kilkumiesięczne kursy internatowe o programie obejmującym problemy kultury ogólnej oraz zagadnienia społ. związane z życiem i rozwojem wsi; miały na celu ogólny rozwój i formowanie osobowości społ. słuchaczy). Działały też towarzystwa oświat.-kult. skupiające członków mniejszości narodowych. Na okres 20-lecia międzywojennego przypada rozwój teorii oświaty dorosłych (pol. szkoła pedagogiki społ. H. Radlińskiej) oraz instytucji kształcących profesjonalne kadry w tej dziedzinie.