Polska. Gospodarka. Rolnictwo

Polska. Gospodarka. Rolnictwo.

W okresie międzywojennym w Polsce rolnictwo stanowiło dominujący dział gospodarki nar.; 1929 udział produkcji roln., leśnej i rybackiej w ogólnej wartości produkcji wynosił 68% (w eur. krajach ekonomicznie rozwiniętych 27%); 1931 liczba osób pracujących w rolnictwie stanowiła 65% ogółu czynnych zawodowo (w Niemczech 24,5%, w Holandii 20,6%, w Wielkiej Brytanii 5,2%). Z gospodarstw do 50 ha utrzymywały się, w przeliczeniu na 100 ha użytków rolnych, 44 osoby czynne zawodowo, co wskazywało na kilkumilionowe, tzw. utajone bezrobocie. Wydajność pracy w rolnictwie pol. (1929) w porównaniu z krajami eur. ekonomicznie rozwiniętymi była 2–3 razy mniejsza. Z ogólnej liczby ok. 3,5 mln gospodarstw rolnych, ok. 2,2 mln użytkowało zaledwie 14% pow. użytków rolnych; liczba gospodarstw o pow. powyżej 50 ha wynosiła 30 tys., ale należało do nich aż 48% użytków rolnych. Do 1938 liczba gospodarstw o pow. do 5 ha zwiększyła się o 35,1%, a ich udział w ogólnej liczbie gospodarstw wzrósł do ok. 65%; był to efekt reformy rolnej (m.in. komasacja gospodarstw, likwidacja serwitutów oraz wspólnot gruntowych) przeprowadzonej 1925–35; dynamicznie rozwijały się: spółdzielczość roln., kółka roln., wiejskie organizacje młodzieżowe. W 1913–38 wzrósł w strukturze zasiewów udział zbóż, zwłaszcza pszenicy, oraz ziemniaków, a zmalała powierzchnia uprawy roślin pastewnych. W 1934–38 przeciętne plony wynosiły (w q z ha): 4 gł. zbóż 11,4, ziemniaków 121, buraków cukrowych 216. Tempo wzrostu produkcji zwierzęcej było dwukrotnie wyższe niż roślinnej. W 1938 na 100 ha użytków rolnych w Polsce przypadało 15 sztuk koni, 41 sztuk bydła (w tym 28 sztuk krów) oraz 29 sztuk trzody chlewnej. Chów zwierząt rozwijał się gł. w gospodarce chłopskiej. Udział gospodarki folwarcznej w ogólnym pogłowiu zwierząt 1938 był przeszło dwukrotnie niższy niż udział w ogólnej powierzchni użytków rolnych (10,5% ogólnego pogłowia koni, 6,9% pogłowia bydła, 5,3% pogłowia trzody chlewnej i 13% pogłowia owiec); 1938 produkcja żywca zwierząt rzeźnych wynosiła 897 tys. t, mleka — ok. 10 mld l, jaj — 3,2 mld sztuk.

W okresie II wojny światowej rolnictwo poniosło bardzo duże straty, szacowane na ok. 35% przedwojennej wartości majątku; odłogi oraz tereny zniszczone przez działania wojenne stanowiły ok. 40% ogólnej powierzchni gruntów. W nowych granicach Polski, w porównaniu z 1938, powierzchnia użytków rolnych była mniejsza o 4,7 mln ha (o 18,6%), w tym powierzchnia gruntów ornych i sadów mniejsza o 2,3 mln ha (o 12,2%), użytków zielonych — o 2,4 mln ha (o 37,3%). W wyniku konfiskaty i parcelacji majątków ziemskich o powierzchni wiekszej niż 50 ha (100 ha na Ziemiach Zachodnich i Północnych) w ramach reformy rolnej oraz osadnictwa na Ziemiach Zachodnich i Północnych, ziemię o pow. 6,1 mln ha otrzymało 1945–49 na własność 1,0 mln rodzin. Powstało 814 tys. nowych gospodarstw, a 254,4 tys. zostało powiększonych. Przeciętna powierzchnia nowo utworzonych gospodarstw wynosiła 6,9 ha; 1949 do gospodarstw indywidualnych i spółdzielni produkcyjnych należało 91,4% ogólnej powierzchni użytków rolnych; zmniejszył się udział gospodarstw do 5 ha, wzrósł udział gospodarstw większych; przeciętna powierzchnia użytków rolnych przypadających na 1 gospodarstwo zwiększyła się z 4,5 ha w 1938 do 5,8 w 1950, tj. o ok. 29%.

W 1945–48 polityka rolna stwarzała sprzyjające warunki do rozwoju gospodarstw indywidualnych (korzystny układ cen produktów rolnych i przem., niskie świadczenia na rzecz państwa, tani kredyt). Wraz z zapoczątkowaniem kolektywizacji rolnictwa pod koniec 1948 gł. zadaniem polityki rolnej państwa stało się popieranie rozwoju państw. gospodarstw rolnych (PGR) i roln. spółdzielni produkcyjnych; nastąpiło znaczne pogorszenie warunków rozwoju gospodarstw indywidualnych, zwłaszcza większych, przez: wprowadzenie obowiązkowych dostaw podstawowych produktów rolnych po znacznie niższych cenach w porównaniu z cenami w kontraktacji, wysoką progresję podatkową, znaczne ograniczenie kredytu, przejmowanie gospodarstw podupadłych ekonomicznie i częste stosowanie przymusu adm. przy zakładaniu spółdzielni produkcyjnych; skolektywizowano 9,2% użytków rolnych; pewna poprawa nastąpiła dopiero 1954–56, wskutek względnego zmniejszenia uprzywilejowania uspoł. sektora rolnictwa. Z początkiem 1957 weszła w życie tzw. nowa polityka rolna, zakładająca popieranie produkcji roln. we wszystkich sektorach rolnictwa (do 1981 nadal z większymi preferencjami dla rolnictwa uspoł.), 1972–80 także dla specjalistycznych gospodarstw indywidualnych; 1982–89 dotychczasowe preferencje zostały zniesione, a polityka rolna stała się bardziej korzystna dla gospodarstw indywidualnych (jednolity system cen, podatków, warunków kredytowania, likwidacja progresji podatkowej, preferowanie gospodarstw indywidualnych w sprzedaży gruntów z Państw. Funduszu Ziemi, korzystne zmiany w systemie ubezpieczeń społ. rolników, zasada parytetu dochodowego, stopniowa likwidacja rozdzielnictwa deficytowych środków produkcji). Polityka rolna w Polsce przed 1990 nie pozwalała na znaczniejsze zmiany strukturalne w prywatnym sektorze rolnictwa, utrwalając tym samym rozdrobnienie pol. rolnictwa, co prowadziło do zwiększenia dystansu rozwojowego dzielącego pol. rolnictwo od rolnictwa krajów wysoko rozwiniętych. Pod koniec 1990 została powołana Agencja Rynku Rolnego (interwencyjne zakupy zbóż i innych produktów rolnych), ale skromne środki finansowe znacznie ograniczały stopień jej oddziaływania na rynek produktów rolnych; 1992 rozpoczęła działalność Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa (od 2003 Agencja Nieruchomości Rolnych), której gł. zadaniem jest wyprzedaż lub dzierżawa przejętych przez nią, nierentownych państw. gospodarstw rolnych. W 1992–2001 Agencja przejęła do Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa nieruchomości o pow. 4700,5 tys. ha (3759,6 tys. ha z 1666 byłych Państw. Przedsiębiorstw Gospodarki Rolnej i 607 tys. ha z Państw. Funduszu Ziemi, 334 tys. ha z innych źródeł i tytułów). Do końca 2001 trwale rozdysponowano 1377,6 tys. ha, tj. ponad 29% gruntów przejętych do Zasobu, m.in. sprzedano 1113,3 tys. ha (cudzoziemcom i spółkom z mniejszościowym udziałem kapitału zagranicznego ok. 33 tys. ha), oddano nieodpłatnie jednostkom samorządu terytorialnego, Lasom Państw., Kościołom i in. 226,1 tys. ha. W końcu XII 2001 w Zasobie Własności Rolnej Skarbu Państwa pozostało 3322,9 tys. ha gruntów rolnych, z których wydzierżawiono 2507,8 tys. ha, ustanowiono administratorów gospodarstw rolnych o łącznej pow. 12 tys. ha, oddano w trwały zarząd i wieczyste użytkowanie 114,6 tys. ha. W końcu 2001 w Zasobie pozostało do rozdysponowania 651,7 tys ha (19,6%), przeważnie gruntów słabszych, w większości nadających się do zagospodarowania jedynie na cele nieroln., zwłaszcza zalesienie. W końcu 2001 na majątku Zasobu gospodarowało ok. 3,8 tys. gospodarstw wielkoobszarowych o średniej pow. 495 ha; 96,4% z nich funkcjonowało na podstawie umowy o dzierżawę; dzierżawcami ok. 2340 gospodarstw były osoby fiz., pozostałych ok. 1390 — osoby prawne (w tym 664 gospodarstwa stanowiły spółki pracownicze). Znaczną część ośrodków hodowli zarodowej, stadnin koni i stacji hodowli roślin Agencja przekształciła w 1-osobowe spółki z ograniczoną odpowiedzialnością; w końcu 2001 działało 80 spółek hodowlanych, w tym 24 z nich (o przeciętnym obszarze 1354 ha) specjalizowało się w hodowli roślinnej, a 56 (o średniej pow. 1379 ha) w hodowli zwierzęcej; oprócz spółek hodowlanych działało też 28 jednoosobowych spółek komercyjnych (o przeciętnej pow. 2254 ha) powstałych na majątku silnych ekonomicznie wielozakładowych przedsiębiorstw; w końcu 2001 pozostały zaledwie 33 gospodarstwa w administrowaniu (o przeciętnym obszarze 336 ha); administrowanie jako jedna z form zagospodarowania gruntów popegeerowskich praktycznie zaniknęło.

W 1990–91 uległy znacznemu pogorszeniu ekon. warunki rozwoju rolnictwa; wzrost cen detalicznych artykułów żywnościowych, przy spadku dochodów realnych ludności ograniczył krajowe spożycie żywności. Równocześnie brak zewn. ochrony rolnictwa (cła, polityka regulowania importu produktów rolnych i żywnościowych) spowodował wzrost importu żywności. Zjawiska te przyczyniały się do powstania trudności w zbycie produktów rolnych i relatywnego spadku ich cen. Wskaźnik relacji cen produktów sprzedawanych przez rolników indywidualnych do cen towarów i usług przez nich nabywanych pogorszył się; biorąc za podstawę rok poprzedni = 100, wskaźnik ten wynosił: 49,5 w 1990, 74,8 w 1991. W porównaniu z 1989 ceny produktów rolnych 1991 zwiększyły się prawie 5-krotnie, a ceny towarów i usług nabywanych przez rolników wzrosły ponad 13-krotnie, co wraz z wysokim oprocentowaniem kredytów i wzrostem świadczeń finansowych spowodowało głęboki spadek dochodów realnych ludności roln., znacznie większy niż pracujących w innych działach gospodarki. Od poł. 1991 zwiększano ochronę krajowej produkcji rolnej, podnosząc 2-krotnie cła importowe i nakładając podatki graniczne. W 1994 wprowadzono także opłaty wyrównawcze na wiele produktów rolnych sprowadzanych do Polski; poziom ochrony pol. rolnictwa jest jednak nadal niższy niż w krajach Europy Zachodniej. W poł. 1992 podjęto działania w zakresie oddłużania rolnictwa; utworzono specjalny fundusz włączony do powołanej 1993 Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa.

W 1949 w użytkowaniu gospodarstw indywidualnych i spółdzielni produkcyjnych znajdowało się 91,4% pow. użytków rolnych; w końcu 1955 udział sektora indywidualnego zmniejszył się do 77,3%, a sektora uspołecznionego wzrósł do 22,7% (w tym sektora państw. 13,5%); 1965 udział sektora indywidualnego wzrósł do 85%. W 1966–89, w wyniku przekazywania ziemi przez rolników na rzecz Skarbu Państwa w zamian za świadczenia rentowe oraz preferencji w polityce rolnej państwa dla sektora uspołecznionego, udział sektora indywidualnego w ogólnej powierzchni użytków rolnych zmniejszył się do 76,2%, a uspołecznionego wynosił 22,8% (w tym sektor spółdzielczy 4,1%). Sektor uspołeczniony rolnictwa specjalizował się w produkcji nasion kwalifikowanych i hodowli zwierząt zarodowych, produkcji roślin oleistych, buraków cukrowych, żywca zwierząt rzeźnych, a wyniki ekon. tego sektora były osiągane przy nieproporcjonalnie wysokich kosztach; natomiast sektor indywidualny zajmował się produkcją ziemiopłodów o większej pracochłonności, a także produkcją mleka i jaj. W 1950–65 przeważała tendencja rozdrabniania gospodarstw; ich liczba ogólna zwiększyła się z 3169 (w 1950) tys. do 3,2 mln, w tym najbardziej wzrosła liczba gospodarstw do 5 ha (o 29,2%). Przeciętny obszar gospodarstwa zmniejszył się z 4,7 ha do 4,5 ha użytków rolnych.

W 1965–89 następowała powolna poprawa struktury obszarowej gospodarstw; przeciętny obszar gospodarstwa powiększył się z 4,5 do 6,3 ha użytków rolnych. W 1965–89 następowała powolna poprawa struktury obszarowej gospodarstw; przeciętny obszar gospodarstwa powiększył się z 4,5 do 6,3 ha użytków rolnych. W 1965–89 powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwach do 10 ha zmniejszyła się o 36,5%, natomiast w gospodarstwach 10 ha i większych — wzrosła o 34,1%. Od 1989 za gospodarstwo rolne uważa się gospodarstwo użytkujące 1 ha lub więcej (poprzednio dolną granicą gospodarstwa rolnego było 0,5 ha). W 1989, a więc przed rozpoczęciem przekształceń systemu ekon., w Polsce istniało: 2,1 mln gospodarstw indywidualnych, o przeciętnej powierzchni użytków rolnych 6,3 ha, 959 gospodarstw państw., o przeciętnej pow. 3490 ha, i 2177 spółdzielni produkcyjnych użytkujących średnio 324 ha. Wśród gospodarstw indywidualnych aż 52,8% stanowiły gospodarstwa użytkujące poniżej 5 ha, a tylko 17,4% gospodarstw indywidualnych stanowiły gospodarstwa o obszarze 10 ha i więcej. Ponadto 1989 istniało 1,5 mln indywidualnych działek roln. o pow. do 1 ha (przeciętnie 0,31 ha) zajmujących ok. 0,5 mln ha użytków rolnych. W 2001 w Polsce było 1,88 mln gospodarstw indywidualnych (o przeciętnej pow. użytków rolnych 7,1 ha); wśród nich 56,6% stanowiły gospodarstwa o pow. mniejszej niż 5 ha, a 19,1% — o pow. 10 ha i większej.

Po 1949 zaczął się zwiększać poziom produkcji globalnej w porównaniu z 1934–38; 1958 osiągnął 109,3%; 1950–89 globalna produkcja roln. w cenach porównywalnych zwiększyła się prawie 2-krotnie (o 96,5%), w tym znacznie więcej produkcja zwierzęca (o 154,1%) niż roślinna (o 100,9%); produkcja roln. stała się w dominującej części produkcją o charakterze rynkowo-towarowym. W porównaniu z 1995 wartość globalnej produkcji roln. 2002 zmniejszyła się, osiągając 98,9 (przyjmując 1995=100), w stosunku do 2000 — wzrosła (103,9).

Użytki rolne w Polsce zajmują 58,7% pow. kraju (18,3 mln ha, 2002), w tym grunty orne 44,5%, łąki i pastwiska 13,2%, sady 1%. Warunki klimatyczne produkcji roślinnej są w Polsce typowe dla strefy klimatu umiarkowanego, choć występuje dość wyraźne zróżnicowanie pomiędzy niektórymi regionami kraju; długość okresu wegetacyjnego oraz sumy rocznych temperatur są wyższe w południowej i zachodniej części kraju, a niższe w północnej i wschodniej. Warunki termiczne oraz rozkład opadów umożliwiają uprawę większości roślin użytkowych strefy umiarkowanej nieomal w całym kraju; nie sprzyjają jednak uprawie soi i kukurydzy na ziarno oraz ograniczają uprawę poplonów po sprzęcie zbóż, także roślin o wyższych wymaganiach cieplnych (w północnej i wschodniej części kraju). W latach suchych występuje znaczny deficyt wody, stąd potrzeba sztucznego nawadniania w celu uzyskania w miarę wysokich plonów. Dobrze się udają w pol. warunkach zbiory ziemniaków, buraków cukrowych, żyta, pszenicy, jęczmienia i owsa, a także rzepaku ozimego oraz roślin motylkowatych i pastewnych. W znacznym stopniu o rodzaju upraw decyduje również jakość gleb, stąd nierównomierne rozmieszczenie na terenie kraju upraw roślin o większych wymaganiach glebowych, jak buraki cukrowe, pszenica, jęczmień, lucerna, koniczyna czerwona. W 2002 powierzchnia zasiewów w Polsce wynosiła 10,8 mln ha, w tym 77,1% zajmowały zboża, gł. pszenica (22,4% pow. zasiewów), żyto (14,5%) oraz jęczmień (9,8%), owies (5,6%), pszenżyto (8,8%), ponadto ziemniaki (7,5%), buraki cukrowe (2,8%), rośliny oleiste (4,2%). Uprawa większości roślin warzywnych i sadowniczych skupia się w regionach o lepszych glebach oraz wokół dużych miast, w niektórych regionach o dużych zasobach siły roboczej, gdzie również są zlokalizowane uprawy roślin przem., jak tytoń i chmiel, wymagające wysokich nakładów pracy. W 2000 powierzchnia upraw warzyw gruntowych wynosiła 248 tys. ha, pod osłonami 4 tys. ha. Spośród warzyw gruntowych najwięcej zbiera się kapusty, marchwi, cebuli, buraków, ogórków i pomidorów. Zbiory owoców ogółem wynosiły 3 mln t; największe zbiory uzyskały regiony sadownicze skupione w rejonach: radomskim, tarnobrzeskim, lubelskim, warszawskim, nowosądeckim i skierniewickim.

W produkcji roln. istotną rolę odgrywa zaopatrzenie rolnictwa w środki produkcji pochodzenia przem., m.in. nawozy sztuczne i ciągniki. W roku gosp. 2001/02 zużycie nawozów sztucznych (azotowych, potasowych i fosforowych) w przeliczeniu na czysty składnik (NPK) ogółem wynosiło 93 kg/ha użytków rolnych, nawozów wapniowych — 94. Zużycie nawozów sztucznych wzrosło z 17,7 kg/ha w 1949/50 do 196 kg/h w 1988/89; w następnych latach z powodu przekształceń systemowych w gospodarce gwałtownie spadło do 66 kg w 1992/93. Ogółem rolnictwo pol. (2001) było obsługiwane przez 1,3 mln ciągników; na 1 ciągnik przypadało 14 ha użytków rolnych.

W 2001 ogółem było zmeliorowanych 6,7 mln ha użytków rolnych, tj. 36,2% ogólnej ich powierzchni; łącznie zdrenowanych i nawadnianych było 4 mln ha gruntów ornych i 0,8 mln ha łąk i pastwisk.

Na wielkość produkcji roślinnej korzystnie wpłynęło zastosowanie do uprawy intensywnych i plennych odmian zbóż, ziemniaków, także odpornych na choroby, pochodzących z pol. hodowli, oraz korzystanie z kwalifikowanego, zdrowego materiału siewnego. W 2002 zbiory 5 zbóż razem wynosiły 21 mln t; pszenicy — 9,3, żyta — 3,8, jęczmienia — 3,4, owsa — 1,5, pszenżyta — 3. Zbiory innych ważniejszych roślin wynosiły (w mln t): ziemniaków — 15,5, buraków cukrowych — 13,4, rzepaku i rzepiku — 0,95. Zbiory siana łąkowego osiągnęły 10,9 mln t.

W regionach o dużych kompleksach łąkowych i pastwiskowych, zmeliorowanych, rozwija się chów zwierząt użytkowych, zwłaszcza bydła, co wiąże się również z większą produkcją mleka. W 2002 ogółem w Polsce było 5,5 mln sztuk bydła (w tym 52% krów); na 100 ha użytków rolnych przypadały 33 sztuki (17 krów); w gospodarstwach indywidualnych było 5,2 mln sztuk bydła (35 sztuk na 100 ha użytków rolnych). Roczna produkcja mleka wyniosła ogółem 11527 mln l, w tym większość uzyskano z gospodarstw indywidualnych; przeciętny roczny udój od krowy wynosił 3902 l. W 2002 było ogółem 18,6 mln sztuk trzody chlewnej (10,3% loch), w tym w gospodarstwach indywidualnych 17,2 mln sztuk; na 100 ha użytków rolnych przypadało 110 sztuk. Szacunkowa liczba koni 2001 wyniosła 0,54 mln sztuk (3,5 sztuki na 100 ha użytków rolnych). W 2002 produkcja jaj osiągnęła 8,9 mld sztuk (przeciętnie od 1 kury nioski 208 jaj), żywca rzeźnego — 4,4 mln t.

W 1996, wg Powszechnego Spisu Rolnego, 30,1% gospodarstw indywidualnych produkowało wyłącznie na własne potrzeby, 26,5% — gł. na własne potrzeby, 31% — gł. na rynek; wielkość produkcji na rynek zależy od popytu krajowego i zagranicznego, rolnicy borykali się z nadmiarem produktów i surowców roln.; 1996 rolnictwo stanowiło główne źródło utrzymania dla 23% ludności, z pracy głównie poza swoim gospodarstwem rolnym utrzymywało się 27% rolników, z niezarobkowych źródeł (m.in. emerytur) — 37%, 13% było utrzymywanych przez członków rodzin. Liczba emerytów i rencistów w rolnictwie zwiększyła się 1990–95 o 36% (2049 tys. w 1995), po czym zaczęła maleć, osiągając 2000 poziom 1887 tysięcy. Dochody rolników 1995–2000 zmniejszyły się o 9,5% (w całym sektorze gospodarstw domowych wzrosły o 121,1%, w podsektorze prywatnego biznesu poza rolnictwem wzrosły o 140,8%); przyjmując poziom dochodów rolników 1992 za 100, ich dynamika jest następująca: 1993 — 111,6, 1994 — 106,7, 1995 — 119,7, 1996 — 108,8, 1997 — 99,7, 1998 — 90,6, 1999 — 68,7, 2000 — 60,0, 2001 — 61,1. Dane statystyczne wskazują, że następuje transfer dużej części wartości dodanej brutto, powstającej w rolnictwie, do innych sektorów; gł. kanałem tych transferów są ceny produktów rolnych i żywnościowych.

Żuławy, żniwa

Uprawa owsa, Avena sativa, zboża konsumpcyjnego i pastewnego (koło Walewic)