Norwegia. Historia

Norwegia. Historia.

W połowie I tysiąclecia n.e. plemiona północnogermańskie, zamieszkujące ziemie obecnej Norwegii wykształciły wiele drobnych państewek plemiennych, w których znaczną rolę odgrywały wiece wolnych mężczyzn (ting). Od końca VIII w. względne przeludnienie związane z ubóstwem gleby oraz walki wewnętrzne i międzyplemienne stały się przyczyną podejmowania przez Skandynawów (zwanych w zachodniej Europie Normanami) wypraw morskich o charakterze rabunkowym, handlowym i kolonizacyjnym. W epoce wikingów (ok. 800–ok. 1066) Norwegowie opanowali Wyspy Owcze, Szetlandy, Orkady, Hebrydy, wyspę Man, część wybrzeży Szkocji i Irlandii, skolonizowali Islandię, założyli osady na Grenlandii i dotarli do wybrzeży Ameryki Północnej. Równocześnie dokonywał się proces krystalizacji państwa norweskiego. Jednoczenie kraju zapoczątkował Harald I Pięknowłosy, opanowując w końcu IX w. większość ziem norweskich. Do 1035 władzę nad częścią kraju lub całą Norwegią sprawowali wielokrotnie królowie Danii. Na przełomie X i XI w. nastąpiła chrystianizacja kraju, po 1035 — utrwalenie niezależnej państwowości norweskiej. W 1152 założono arcybiskupstwo w Nidaros (ob. Trondheim). W 1260 wprowadzono zasady dziedziczności tronu, primogenitury i niepodzielności państwa. W 1261 do Norwegii przyłączono osady na Grenlandii, 1262–64 — Islandię. Od epoki wikingów władzę królów Norwegii uznawały też wyspy szkockie, najdłużej (do 1468) — Orkady i Szetlandy. W 1274–76 skodyfikowano prawo. W XIII w. gospodarkę kraju podporządkowała sobie Hanza, hamując rozwój norweskiego handlu i żeglugi. W XIV w. epidemie (zwłaszcza czarna śmierć 1349–50) spowodowały wyludnienie Norwegii i wskutek tego (brak siły roboczej) zubożenie norweskiego możnowładztwa, które odtąd nie mogło przeciwstawiać się centralnej władzy królewskiej.

W 1319, w wyniku związków dynastycznych, doszło do unii personalnej Norwegii ze Szwecją (do 1363), a 1380 — z Danią. W 1397 Małgorzata I doprowadziła do zawiązania unii 3 królestw skand. (unia kalmarska, którą Szwecja opuściła ostatecznie 1523). Odtąd rosło uzależnienie Norwegii od Danii, krajem zarządzali urzędnicy pochodzenia duńskiego lub niemieckiego. W 1536 Chrystian III ogłosił przekształcenie Norwegii w prowincję duńską oraz wprowadzenie luteranizmu (po próbie oporu wcielone w życie 1537). W 1660 w państwie duńsko-norweskim proklamowano absolutyzm. W XVII w., w wyniku wojen duńsko-szwedzkich, Norwegia utraciła na rzecz Szwecji kilka prowincji. W XVII–XVIII w. znacznie poprawiła się sytuacja gospodarcza. Wykształciła się warstwa rodzimego mieszczaństwa.

Okres rewolucji francuskiej 1789–99 i wojen napoleońskich przyniósł początkowo znaczne ożywienie norweskiego handlu, ale od przystąpienia 1807 Danii do blokady kontynent. przeciwko Wielkiej Brytanii — izolację, głęboki kryzys ekonomiczny i głód. Lata te wzmogły świadomość odrębności Norwegii od Danii. Po klęsce Francji 1814 Dania została zmuszona przez Szwecję, na mocy pokoju kilońskiego, do odstąpienia jej Norwegii (bez Wysp Owczych, Islandii i Grenlandii). Norweskie zgromadzenie narodowe zwołane wówczas przez zwolenników niepodległości, V 1814 uchwaliło konstytucję niepodległej Norwegii (tzw. eidsvollska) i obrało namiestnika duńskiego, Chrystiana Fryderyka, na króla. W X 1814 abdykował on pod militarną presją Szwecji oraz dyplomatyczną — Wielkiej Brytanii i Rosji, a XI 1814 Norwegia zawarła unię personalną ze Szwecją. 1814–1905 oba państwa miały wspólnego monarchę, politykę zagraniczną i służbę konsularną. Króla reprezentował w Norwegii namiestnik (do 1873). Norwegia zachowała swą konstytucję, miała odrębny parlament (Storting), armię oraz mianowany przez króla rząd (na czele z przewodniczącym, od 1873 z premierem), którego część przebywała przy królu w Sztokholmie.

W XIX w. nastąpił szybki przyrost demograficzny i rozwój ekonomiczny kraju. Liczba ludności wzrosła prawie trzykrotnie (mimo licznej emigracji do Ameryki). Bardzo szybko zwiększała się flota handlowa, która 1900 zajmowała po brytyjskiej i amerykańskiej 3. miejsce w świecie. Okres rozkwitu przeżywała kultura norweska, sięgająca do tradycji ludowej i wyzwalająca się spod dominacji duńskiej. W 1884, po długotrwałym sporze z królem, Storting uzyskał wprowadzenie odpowiedzialności rządu przed parlamentem; powstały pierwsze partie polityczne. W 1898 wprowadzono powszechne prawo wyborcze dla mężczyzn i 1913 — dla kobiet. Na tle dążenia do równouprawnienia ze Szwecją od 1892 narastał spór o prawo Norwegii do odrębnej służby dyplomatycznej i konsularnej. Wobec sprzeciwu króla Storting 1905 rozwiązał unię i powołał na tron księcia duńskiego Karola, który przyjął imię Håkona VII.

Podczas I wojny światowej Norwegia zachowała neutralność. Od 1920 była członkiem Ligi Narodów, a 1920 w paryskim traktacie międzynarodowym uznano jej suwerenność nad Svalbardem. W 1930 włączyła do swego terytorium wyspę Jan Mayen. Kryzysy gospodarcze w 1. połowie lat 20. i na przełomie lat 20. i 30. spowodowały wzrost wpływów socjaldemokratów, którzy 1935 przejęli rządy: polityka interwencjonizmu państwowego, reforma prawodawstwa pracy, rozbudowa świadczeń socjalnych. Do 1940 Norwegia kontynuowała politykę ścisłej neutralności. W V 1939 odrzuciła ofertę Niemiec zawarcia paktu o nieagresji; po wybuchu II wojny światowej ogłosiła neutralność. 9 IV 1940 Norwegia została zaatakowana przez Niemcy; mimo szybkiego opanowania przez nie ważniejszych miast, portów i lotnisk (desanty powietrzne i morskie), opór wojsk norweskich, wspartych w rejonie Narwiku przez korpus ekspedycyjny brytyjsko-francusko-polski, trwał do 10 VI. Król, rząd i część floty oraz wojska ewakuowali się do Wielkiej Brytanii i kontynuowali walkę z Niemcami. Z niemieckimi władzami okupacyjnymi współpracowała faszystowska Jedność Narodowa V. Quislinga, który 1942–45 sprawował funkcję premiera kolaboranckiego rządu. Ruchem oporu kierował Front Krajowy i jego organizacja wojskowa Milorg. W końcu 1944 wojska sowieckie wyzwoliły prowincję Finnmark. 8 V 1945 siły niemieckie w Norwegii skapitulowały bez walki przed zachodnimi aliantami.

Od 1945 Norwegia jest czł. ONZ. W 1947 przyjęła pomoc w ramach planu Marshalla, a 1949 została członkiem NATO. Kontynuuje bliskie kontakty polityczne i gospodarcze z krajami skandynawskimi. Od 1952 należy do Rady Nordyckiej, od 1960 — EFTA.

Po 1945 najsilniejszym ugrupowaniem politycznym pozostali socjaldemokraci, sprawujący rządy przez większość kadencji i realizujący wizję tzw. państwa dobrobytu. W latach 70. duży wpływ na przyspieszenie rozwoju gospodarczego oraz wzrost zamożności społeczeństwa miało rozpoczęcie eksploatacji nowo odkrytych złóż ropy naftowej i gazu na Morzu Północnym. Od lat 60. dyskutuje kwestię członkostwa Norwegii w EWG (UE) — 1972 i 1994 w referendach wygrali przeciwnicy integracji. W 1994 wszedł w życie układ o utworzeniu Europejskiego Obszaru Gospodarczego, który objął także Norwegię. W 1997–2000 i 2001–05 rządziła koalicja partii centroprawicowych chadeka K.M. Bondevika.