Niemcy. Polonia i Polacy

Niemcy. Polonia i Polacy.

Od wczesnego średniowiecza żywe były różnorodne kontakty pol.-niem.: rel., kult., artyst., nauk. i in.; wiązały się z tym indywidualne, często okresowe, wyjazdy Polaków do Niemiec. Początki pol., liczebnie nieznacznych, ośr. wychodźczych (tzw. kolonii emigranckich) sięgają XVIII w.; w związku z unią personalną z Saksonią (August II Mocny) osiadli w Dreźnie i Lipsku pol. wojskowi i osoby związane z dworem; wiele osób wyjechało tam po rozbiorach Polski; w okresie napoleońskim nowe związki z Polską i kolejny napływ Polaków do Saksonii spowodowała unia personalna po utworzeniu Księstwa Warsz. (1807–15; Fryderyk August); po powstaniu listopadowym (1830–31) schroniło się tam ok. 10 tys. Polaków. Również w Berlinie powstała kolonia wychodźcza; był on największym skupiskiem pol. inteligencji w XIX w.; tu pobierali nauki m.in.: H. Cegielski, W. Korfanty, K. Marcinkowski, W. Trąmpczyński. W Niemczech pracowało wówczas wielu wybitnych pol. pisarzy, uczonych i artystów, m.in.: A. Brückner, J. Kraszewski, J. Czekanowski, F. Nowowiejski, S. Przybyszewski; nadwornymi malarzami na pruskim dworze byli J. Fałat i W. Kossak. Berlin w XIX w. był również ośr. życia polit. dla Polaków z zaboru pruskiego; od 1848 Polacy mieli swoją reprezentację w sejmie pruskim, a od 1871 również w parlamencie Rzeszy, do którego weszli pol. posłowie (m.in.: F. Chłapowski, Korfanty, K. Libelt, W. Seyda, Trąmpczyński, P. Wawrzyniak), tworząc Koło Pol. i występując w obronie dyskryminowanej ludności polskiej. Ogniska życia pol. wytworzyły się także w innych niem. ośr. uniwersyteckich, m.in. w Dreźnie, Heidelbergu, Lipsku, Monachium, Würzburgu. Polscy studenci już na pocz. XIX w. zakładali swoje organizacje (gł. w Berlinie); wspomagali je m.in. mieszkający w Berlinie ks. F. Radziwiłł i hr. B. Hutten-Czapski.

Po 1870 rozpoczęła się zarobkowa emigracja robotnicza z ziem pol. do Niemiec; największe skupiska Polaków powstały w Westfalii i Nadrenii (przed wybuchem I wojny świat. ok. 500 tys., pracowali gł. w górnictwie i hutnictwie), następnie w Berlinie (ok. 120 tys.). Powstawały pol. organizacje rel., zaw. (1902 Zjednoczenie Zawodowe Polskie), oświat., kobiece, śpiewacze, młodzieżowe (1889 Sokół), sport.; Polacy pomagali przy budowie kościołów katol., w których potem były odprawiane pol. nabożeństwa (w latach międzywojennych były one systematycznie ograniczane przez niem. kler); powstawały pol. placówki gosp., prasa (m.in. „Wiarus Polski” 1890 i  „Narodowiec” 1809 w Zagłębiu Ruhry, „Dziennik Berliński” 1897).

Rozwój przemysłu spowodował migracje niem. ludności roln. ze wschodnich prowincji na zachód; od końca XIX w. miejsce ich zaczęli zajmować pol., sezonowi robotnicy rolni (np. 1900 w Saksonii pracowało ok. 90 tys. Polaków), którzy na 3 zimowe miesiące mieli obowiązek wrócić do kraju; z czasem wielu pozostawało całe lata; niem. koła polit. już przed I wojną świat. domagały się ograniczenia ich przyjazdu, ponieważ, jak twierdzono, stanowili oni „polskie niebezpieczeństwo” dla wschodnich terenów Niemiec W 1924–31 co roku przyjeżdżało do Niemiec 40–50 tys. Polaków; 1932 granica Niemiec została zamknięta; w Meklemburgii, Brandenburgii, Saksonii i na Pomorzu Zachodnim pozostało kilka tys. rodzin pol. robotników rolnych; 1937, po otworzeniu granicy, przybyło 10 tys. pol. robotników rolnych, 1938 — 60 tysięcy. Po I wojnie świat. wielu Polaków wróciło do kraju; część z Zagłębia Ruhry wyjechała do Francji i Belgii (pozostało ok. 120 tys. i tyleż w Berlinie i in. miastach niem.); na Śląsku w granicach powersalskiego państwa niem. znalazło się ok. 700 tys. pol. ludności autochtonicznej; na Warmii, Mazurach, Pograniczu i Powiślu — ok. 400 tys.; wg szacunkowych obliczeń po I wojnie świat. w Niemczech mieszkało ok. 1,5 mln Polaków, obywateli niemieckich. Konstytucja weimarska gwarantowała mniejszościom nar. prawo do nauczania języka ojczystego oraz używania go w administracji i sądownictwie (dotyczyło to terenów autochtonicznych); w rzeczywistości Polacy mogli z tych praw korzystać tylko w ograniczonej — i coraz bardziej ograniczanej mierze; pod presją polit. i ekon. wielu obawiało się przyznać do polskości, wielu się asymilowało. W 1922 powstał Związek Polaków w Niemczech (ZPwN); w latach międzywojennych istniały w Niemczech pol. szkoły (Związek Polskich Towarzystw Szkolnych w Niemczech), prasa, banki, organizacje: oświat., rel., spółdz. (Związek Spółdzielni Polskich w Niemczech), śpiewacze, młodzieżowe (Związek Harcerstwa Polskiego w Niemczech i Sokół); do 1928 pol. mniejszość miała 2 posłów w sejmie pruskim. Władze niem. nie mogły całkowicie zlikwidować pol. życia organizacyjnego ze względu na liczną mniejszość niem. w Polsce; dzięki pomocy (skromnej) z kraju przetrwało ono (choć bardzo ograniczone) do II wojny światowej; 1939 wszystkie pol. organizacje i instytucje zostały zamknięte; wielu działaczy uwięziono w obozach koncentracyjnych.

Po II wojnie świat. na terenie Niemiec znalazło się ok. 3 mln Polaków — jeńcy wojenni, więźniowie polit., robotnicy przymusowi (dipisi); wielu wróciło do kraju, część wyjechała do innych państw; 1955 w RFN przebywało ok. 95 tys. dipisów; ok. 20 tys. znalazło się w Berlinie Zachodnim; w zachodniej strefie okupacyjnej ze starej emigracji pozostało ok. 100 tys.; z sowieckiej strefy okupacyjnej wszyscy obywatele pol. zostali przymusowo ewakuowani do Polski. W 1945 wznowił działalność Związek Polaków w Niemczech; na tle stosunku do nowej Polski doszło do rozłamu; 1950 powstał Związek Polaków „Zgoda”, współpracujący z władzami PRL; poza tym działają m.in. Pol. Związek byłych Więźniów Polit. Niem. Obozów Koncentracyjnych, Stow. Pol. Kombatantów, Zjednoczenie Pol. Uchodźców; od 1992 działa Kongres Polonii Niemieckiej. Po 1956 w wyniku postępowania władz adm., w pewnej mierze także polityki rządu wyjechało do RFN ze Śląska, Warmii, Mazur ok. 270 tys. autochtonów, wśród nich wielu związanych z kulturą pol. lub nie uważających się ani za Niemców ani za Polaków (Mazurzy, Ślązacy); deklarowali oni narodowość niem., co było warunkiem otrzymania zgody na wyjazd; 1960–70 opuściło Polskę dalszych 100 tys. osób.

W latach 70. rozpoczęła się z Polski do Niemiec emigracja ekon., a po 1980 również polit.; 1980–90 w RFN znalazło się ok. 600 tys. młodych Polaków; powstały nowe organizacje o rodowodzie solidarnościowym, wydające własną prasę. Obecnie na terenie Niemiec przebywa ok. 1,5 mln Polaków (część nielegalnie); w Berlinie jest ich ok. 60 tys.; najsilniejsze ośr. znajdują się nadal w Nadrenii Północnej-Westfalii, Hamburgu, Hanowerze, Frankfurcie n. Menem, Mannheim, Monachium, powstały też nowe na terenie Dolnej Saksonii, Hesji, Badenii-Wirtembergii i Bawarii. Podjęto próby integracji pol. środowisk (1992 Kongres Polaków w Niemczech i Forum Polskie). W Niemczech Polacy nie mają statusu mniejszości.

Bibliografia

A. PONIATOWSKA Polacy w Berlinie 1918–1945, Poznań 1986;

Polonia w Europie, red. B. Szydłowska-Ceglowa, Poznań 1992.