Kanada. Warunki naturalne
 
Encyklopedia PWN
Kanada. Warunki naturalne.
Około 3/4 pow. Kanady stanowią wyżyny i góry; wyraźnie zaznacza się południkowy układ krain fizycznogeogr., podobnie jak w całej Ameryce Północnej. Środkową i wschodnią część Kanady, od wysp arktycznych na północy po Wielkie Jeziora na południu i od płw. Labrador na wschodzie po pas Wielkich Równin na zachodzie, zajmuje tarcza laurentyńska, zbud. z krystal. skał prekambru, gł. z granitów i gnejsów; powierzchnia tarczy jest zrównana i tworzy rozległy płaskowyż, opadający na południe wyraźnymi progami skalnymi, gdzie spływające rzeki tworzą wodospady; na wschodzie wydźwigniętą krawędź tarczy stanowi pasmo górskie Ziemi Baffina (wysokość do 2591 m), a na płw. Labrador — góry Torngat; obniżenia tarczy laurentyńskiej, wypełnione młodymi osadami mor., zajmują Niz. Hudsońska i niziny Archipelagu Arktycznego. W południowo-wschodniej części Kanady obszary nizinne występują nad Wielkimi Jeziorami i w dolinie Rz. Św. Wawrzyńca. Na zachód od tarczy laurentyńskiej rozciągają się szerokim pasem Wielkie Równiny (prerie) i dolina rz. Mackenzie (z głębokimi kotlinami), zbud. w większości z paleozoicznych skał osadowych, przykrytych piaskowcami; stanowią one płaskowzgórza opadające 3 stopniami, o szer. ok. 1000 km, w kierunku północno-wschodnim. W zachodniej części kraju rozciąga się rozległy system Kordylierów, sfałdowany w orogenezie alp., z najwyższym szczytem Kanady — Logan (6050 m) w Górach Św. Eliasza; w granicach Kanady obejmuje on G. Nadbrzeżne i G. Skaliste, rozdzielone pasem wyżyn wewn.; G. Nadbrzeżne stromo opadają do Oceanu Spokojnego; wzdłuż wybrzeża ciąg wysp (część zatopionego łańcucha G. Nadbrzeżnych), największe: Vancouver i Królowej Charlotty. Na wschodzie, wzdłuż O. Atlantyckiego, aż do Nowej Fundlandii ciągnie się kanad. część Appalachów. Zachodnie wybrzeże Kanady jest silnie rozczłonkowane, wysokie i niedostępne, typu fiordowego, podobny charakter mają wybrzeża wschodnie z rozległą Zat. Św. Wawrzyńca; wybrzeża północne słabiej rozczłonkowane w części zachodniej, silniej — we wschodniej, gdzie wcinają się głęboko w ląd liczne zatoki, m.in. wielka Zat. Hudsona. Obszary północnej i środkowej Kanady, wielokrotnie zlodowacone w plejstocenie, mają charakterystyczną rzeźbę polodowcową — liczne jeziora, wały moren czołowych i pola sandrowe.
Terytorium Kanady jest położone w strefie klimatów umiarkowanych (ciepły i chłodny) na południu i okołobiegunowych (subpolarny i polarny) na północy; we wnętrzu kraju klimat kontynent. suchy; na wybrzeżu wschodnim zaznacza się wpływ zimnego Prądu Labradorskiego, na zachodnim — ciepłego Prądu Alaski; średnia temperatura w styczniu od powyżej 0°C na zachodnim wybrzeżu, –5 do –10°C na wschodnim, –15 do –20°C w części środkowej do –35°C i mniej na północy; średnia temp. w lipcu od 3–5°C na północy do 21°C na południu i od 15–17°C na zachodzie do ponad 20°C na wschodzie; największe opady na zachodnich stokach Kordylierów — do 2500 mm, miejscami 6000 mm rocznie, najmniejsze w środkowej części kraju — 300–500 mm rocznie; ku wschodowi roczna suma opadów wzrasta do 1000–1400 mm; w zimie obfite opady śnieżne oraz wiatry północne i północno-zachodnie powodujące zawieje; na 3/5 pow. Kanady (Jukon, Terytoria Północno-Zachodnie, północny Quebec) występuje wieczna zmarzlina.
Sieć rzeczna Kanady jest dobrze rozwinięta; najdłuższa rzeka Kanady — Mackenzie (4240 km) uchodzi do M. Beauforta; do gł. rzek wpadających do Zat. Hudsona należą: Nelson z Saskatchewan, Churchill, Winisk, Albany; ważna komunikacyjnie Rz. Św. Wawrzyńca łączy Wielkie Jeziora z O. Atlantyckim; rzeki zachodniej części Kanady, gł. Jukon, Fraser, Kolumbia, uchodzą do Oceanu Spokojnego; przez znaczną część roku (5–9 mies.) rzeki kanad. są pokryte lodem. Na dużej powierzchni Kanady występuje ogromna liczba jezior, przeważnie pochodzenia lodowcowego, największymi są Wielkie Jeziora na granicy z USA: Górne, Huron, Ontario i Erie oraz w centralnej Kanadzie — Wielkie Jezioro Niedźwiedzie, Wielkie Jezioro Niewolnicze, Winnipeg, Athabaska, Jezioro Reniferowe. Rozległe obszary bagienne znajdują się w północnej (w strefie wiecznej zmarzliny) i środkowej części Kanady, zwłaszcza w dorzeczu Mackenzie.
Najchłodniejsze obszary Archipelagu Arktycznego pokrywają lodowce lub skąpa roślinność pustyni polarnej; w północnej części bezleśna tundra, przechodząca ku południowi w szeroką (miejscami do 1500 km) strefę borealnych borów szpilkowych tajgi kanad. (świerk, jodła balsamiczna, sosna, modrzew), która ciągnie się od wybrzeży Nowej Fundlandii, poprzez płw. Labrador, po terytorium Jukon; w regionie Wielkich Jezior i dolinie Rz. Św. Wawrzyńca lasy mieszane i liściaste z charakterystycznym klonem cukrowym, choiną kanad., bukiem amer., dębami; Wielkie Równiny to obszar naturalnych prerii, obecnie w znacznym stopniu zajęty pod uprawę; w G. Skalistych bujne lasy szpilkowe, od ok. 1800–2100 m roślinność alp., wyżej piętro wiecznych śniegów i lodowców; na wybrzeżu Oceanu Spokojnego bujne lasy z żywotnikiem olbrzymim i jedlicą zieloną; ogółem ponad 1/3 pow. Kanady jest zalesiona. Gleby tundrowe, torfowo-glejowe na północy, mało żyzne — glejowo-bielicowe i płowe w części środkowej, pod lasami iglastymi; na południu żyzne czarnoziemy (Wielkie Równiny) i gleby brunatne (zachodnie i wschodnie wybrzeża).
Liczne parki nar. i rezerwaty przyrody, najbardziej znane: Park Nar. Wood Buffalo i parki G. Skalistych (m.in. Jasper i Banff). Ochronie przyrody podlega ok. 5% pow. kraju, w tym 80 parków narodowych.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Ontario, widok jeziora z Toronto (Kanada, Wielkie Jeziora) fot. J. Kąkol/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia