Izrael. Historia

Izrael. Historia.

Po zburzeniu Świątyni Jerozolimskiej i rozproszeniu Żydów w diasporze utrzymywała się wiara w przyjście mesjasza, który odbuduje Królestwo Izraela. W XIX w. pojawili się myśliciele, którzy dowodzili, że przyspieszyć to może osadnictwo żydowskie w Palestynie. Nasilenie antysemityzmu w Rosji na początku lat 80. XIX w. spowodowało falę wychodźstwa Żydów do Palestyny (pierwsza alija), a wkrótce T. Herzl sformułował program budowy państwa Żydów w Palestynie (na tej podstawie rozwinął się syjonizm). Starania działaczy syjonistycznych doprowadziły 1917 do deklaracji brytyjskiego ministra A.J. Balfoura, zapowiadającej utworzenie „żydowskiej siedziby narodowej” w Palestynie. Po 1918 rozwinęła się rosnąca szybko imigracja Żydów (zwłaszcza z Europy Środkowowschodniej) do administrowanej przez Wielką Brytanię Palestyny. Wzrost liczby Żydów doprowadził do konfliktów zbrojnych. Władze brytyjskie ograniczały imigrację żydowską, co wywołało protesty organizacji syjonistycznych.

Rezolucja ONZ z 1947 (akceptowana przez wszystkie mocarstwa) postanowiła podział kraju na 2 państwa złączone unią gospodarczą. Wielka Brytania zapowiedziała wycofanie wojsk i administracji z Palestyny na 14 V 1948. Dzień wcześniej Tymczasowa Rada Narodowa w Tel Awiwie proklamowała utworzenie Państwa Izrael. Spowodowało to wkroczenie wojsk ośmiu państw arabskich. Działania wojenne (I wojna, w Izraelu określana jako wojna o niepodległość) trwały do 1949; zginęło ok. 6–7 tys. Żydów. Izrael wyszedł z tej wojny zwycięsko: pod jego kontrolą znalazło się 20,6 tys. km², czyli znacznie więcej niż to wynikało z wcześniejszego podziału Palestyny przez ONZ. Duża część ludności arabskiej opuściła zdobyte tereny, uchodząc do krajów ościennych.

W nowo powstałym państwie ukształtował się system rządów koalicyjnych, o których składzie najczęściej przesądzają małe partie religijne, uzyskujące za udział w koalicji koncesje dotyczące roli prawa religijnego w życiu publicznym. Początkowo politycznie dominowała Robotnicza Partia Izraela (Mapai). Do 1977 partia ta oraz jej spadkobierczyni, Izraelska Partia Pracy (powstała 1968), tworzyły podstawę wszystkich koalicji. Premierem został D. Ben Gurion (do 1963, następnie L. Eshkol i G. Meir). W 1949 Izrael stał się członkiem ONZ.

Najważniejszymi problemami były: odbudowa i rozbudowa gospodarki oraz integracja licznych imigrantów, przybywających początkowo ze środkowej Europy (zwłaszcza ocaleni z Szoah), następnie (po 1950) głównie z krajów arabskich. Gospodarkę początkowo oparto na rozmaitych formach własności społecznej (m.in. kibuce). Ich rozwój był wówczas warunkiem powodzenia budowy państwa, lecz po kilkunastu latach wzrosła liczba przeciwników własności społecznej, utożsamianej z socjalizmem. Skomplikowanym zagadnieniem było zintegrowanie przybyszów z różnych krajów, o odmiennej cywilizacji, różnych językach i obyczajach.

Mimo zawarcia rozejmu państwa arabskie nie uznały prawa Izraela do istnienia. Wbrew rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ Egipt 1956 zamknął Kanał Sueski dla Izraela. 29 X 1956 wojska izraelskie uderzyły na Egipt, który w ciągu kilku godzin utracił półwysep Synaj i Okręg Gazy, z których pod naciskiem ZSRR, USA i ONZ zmuszony był 1957 wycofać się (II wojna). Zwycięstwo w wojnie 1956 przełamało przekonanie, że Izrael jest oblężonym obozem, dowiodło możliwości przetrwania i rozwoju, spowodowało nową falę imigracji, głównie z Maghrebu. Otwarcie żeglugi przez zatokę Akaba umożliwiło nawiązanie kontaktów z wieloma krajami Afryki i Azji. Ponowne zamknięcie tej drogi wodnej przez Egipt i przecięcie handlu Izraela stało się bezpośrednią przyczyną wojny 1967. W VI 1967 Izrael w odpowiedzi na zamknięcie zatoki zaatakował Egipt, Syrię i Jordanię (III wojna, tzw. sześciodniowa), zajmując ponad 65 tys. km² ziem arabskich. Rada Bezpieczeństwa ONZ 22 XI 1967 przyjęła rezolucję 242, wzywającą Izrael do wycofania się z ziem zagarniętych w czasie ostatniej wojny. Komunistyczne państwa Europy Wschodniej (z wyjątkiem Rumunii) zerwały stosunki dyplomatyczne z Izraelem — wznowione 1989–91. Po zwycięstwie Kneset uchwalił ustawę o zjednoczeniu Jerozolimy (do której przeniesiono siedziby organów władzy i urzędów centralnych), czego nie uznały inne państwa. Pozostałe ziemie zajęte podczas wojny traktowano jako terytoria okupowane. Ich przyszłość wywołała różnice poglądów w Izraelu; ugrupowania prawicy inicjował budowę na tych ziemiach osiedli izraelskich, lewica wkrótce sformułowała program „ziemia za pokój” — w nadziei, że jest możliwe uzyskanie trwałego pokoju z sąsiadami w zamian za zwrot terytoriów okupowanych.

W 1973 wojska egipskie i syryjskie próbowały odzyskać utracone ziemie, podejmując atak podczas najważniejszego święta judaizmu Jom Kipur, lecz — mimo zaskoczenia — zwycięstwo odniósł Izrael (IV wojna). Wojna 1973 przyczyniła się do narastania wewnętrznego kryzysu. Ustąpiła G. Meir, a stanowisko premiera objął 1974 I. Rabin. Wybory 1977 przyniosły zwycięstwo prawicowemu blokowi Likud (premier M. Begin). Znaczne wydatki wojskowe, pomimo pomocy USA, przyczyniły się do wzrostu inflacji, cen i nasilenia konfliktów społecznych. Przy pośrednictwie USA prowadzono w Camp David rozmowy w celu unormowania stosunków między Egiptem a Izraelem, zakończone 1979 podpisaniem izraelsko-egipskiego traktatu, w którym m.in. Izrael zobowiązał się do stopniowego oddania Synaju (realizowane do 1982). W 1980–81 Izrael jednostronnie anektował Wschodnią Jerozolimę i syryjskie Wzgórza Golan. Powtarzające się napaści terrorystyczne i ostrzeliwanie terytorium Izraela przez Palestyńczyków znajdujących się w Libanie skłoniły Izrael 1982 do ataku na ten kraj, w celu zniszczenia baz palestyńskich (V wojna). W ciągu kilku dni armia izraelska opanowała południowy Liban i dotarła do Bejrutu. W 1985 Izrael wycofał wojska z Libanu, pozostawiając pod kontrolą swoją i sprzymierzeńców pas przygraniczna Libanu (do 2000). Popieranie przez rząd osadnictwa na terenach okupowanych, wojna libańska, wywoływały protesty i doprowadziły 1983 do zastąpienia M. Begina przez I. Szamira. Nie wzmocniło to jednak pozycji Likudu. Niekonsekwentna polityka rządu (podjęcie inicjatywy pokojowej i równoczesna kontynuacja osadnictwa) wywoływała protesty. Wprawdzie zahamowano inflację (1985 plan stabilizacji gospodarczej), podjęto prywatyzację przedsiębiorstw, lecz nieuniknione reformy i oszczędności powodowały obniżenie stopy życiowej. W latach 90. nasiliła się emigracja Żydów z byłego ZSRR (ok. 1 mln osób).

W 1987 na terenach okupowanych wybuchło palestyńskie powstanie — intifada. Wybory 1992 przyniosły przewagę Izraelskiej Partii Pracy; premierem koalicyjnego rządu został I. Rabin, który wstrzymał budowę osiedli i dokonał zwrotu w negocjacjach z Palestyńczykami. We IX 1993 J. Arafat potwierdził swoje wcześniejsze zobowiązania, że OWP uznaje prawo Izraela do istnienia w pokoju i bezpieczeństwie, oraz że będzie uczestniczyć w normowaniu stosunków na Bliskim Wschodzie poprzez negocjacje, bez użycia przemocy. W odpowiedzi rząd Izraela uznał OWP za przedstawiciela narodu palestyńskiego i IX 1993 podpisano w Waszyngtonie porozumienie między Izraelem a OWP o autonomii Okręgu Gazy i Jerycha.

Wzrost wpływów radykalnej organizacji Hamas i akty terroru, obawy osadników przed autonomią Palestyńczyków i możliwością powstania ich państwa zaostrzały podziały w społeczeństwie. W VII 1994 Izrael i Jordania podpisały deklarację o zakończeniu stanu wojny między obu państwami. W XI 1995 I. Rabin zginął, zastrzelony przez izraelskiego ekstremistę. Po zwycięstwie w wyborach parlamentarnych 1996 Likudu premierem został B. Netanjahu. W X 1998 podpisano kolejne porozumienie przewidujące rozszerzenie Autonomii w zamian za m.in. obietnicę podjęcia przez Palestyńczyków walki z terroryzmem i usunięcia z Palestyńskiej karty narodowej zapisu o zniszczeniu państwa Izrael. Rządząca 1999–2001 Partia Pracy (premier E. Barak) nie zdołała, mimo zaproponowanych daleko idących ustępstw, doprowadzić do trwałego porozumienia z Palestyńczykami. Po wybuchu 2000 drugiej intifady (liczne akcje zamachowców-samobójców) władzę przejął koalicyjny gabinet A. Szarona (Likud). Rozpoczęto budowę kilkusetkilometrowego muru oddzielającego Izrael od terenów Autonomii. W 2003 rząd USA przedstawił propozycję rozwiązania konfliktu, tzw. mapę drogową. Latem 2005 Szaron, dążąc do porozumienia z Autonomią, siłą zlikwidował wszystkie osiedla izraelskie w Okręgu Gazy i wycofał stamtąd wojsko. Brak poparcia ze strony własnej partii skłonił go utworzenia nowej centrowej partii Naprzód (Kadima), z udziałem polityków Likudu i Partii Pracy (Sz. Peres) opowiadających się za porozumieniem z Palestyńczykami. Ugrupowanie to wygrało przyspieszone wybory w III 2006, mimo choroby Szarona i jego odejścia z polityki. Nowy rząd sformował lider Kadimy E. Olmert. Latem 2006 wojska izraelskie wkroczyły do Okręgu Gazy (25 VI) i Libanu (druga wojna libańska 12 VII–14 VIII 2006) w odpowiedzi na ostrzał rakietowy oraz ataki na żołnierzy izraelskich dokonane przez Hamas i Hezbollah. Na przełomie 2008 i 2009, w 2012 i w 2014 Izrael interweniował w Strefie Gazy (ponad 1 tys. zabitych).