Czechy. Historia

Czechy. Historia.

W starożytności ziemie Czech zajmowali celtyccy Bojowie (stąd łacińska nazwa Czech — Bohemia), w I w. p.n.e. zostały opanowane przez germańskich Markomanów, od V w. n.e. — plemiona słowiańskie. 623–658 wchodziły w skład państwa Samona. Od lat 60. IX w. do początku X w. stanowiły rdzeń państwa wielkomorawskiego. W końcu IX w. dokonała się chrystianizacja Czech w obrządku słowiańskim, zdominowany już w X w. przez obrządek łaciński. W IX–X w. książęta prascy z rodu Przemyślidów zjednoczyli sąsiednie plemiona słowiańskie we wczesnofeudalne państwo czeskie, które po uznaniu 929 zwierzchnictwa króla niemieckiego Henryka I, stało się krajem lennym Rzeszy, zachowując jednak samodzielność wewnętrzną. W połowie X w. Przemyślidzi rozciągnęli zwierzchnictwo na Morawy, Śląsk i ziemie Wiślan (ob. Małopolska). Przyjazne stosunki między Czechami a Polską (małżeństwo Mieszka I z czeską Dobrawą przed 966, będące wstępem do chrztu Polski) wkrótce uległy pogorszeniu wskutek rywalizacji Przemyślidów i Piastów. W końcu X w. Mieszko I wystąpił przeciw Czechom i wcielił do swego państwa ziemie Wiślan i Śląsk. W 1003–04 nad Czechami panował Bolesław Chrobry. W XI i 1. połowie XII w. Przemyślidzi pozostawali w konflikcie z Polską, przede wszystkim o Śląsk (1038–39 wyprawa Brzetysława I, walki z Bolesławem II Śmiałym i Bolesławem III Krzywoustym).

Po okresie rozbicia i osłabienia władzy książęcej w XII w. jedność Czech została w końcu tego stulecia przywrócona; władcy Czech otrzymali dziedziczny tytuł królewski (1198) i zostali zaliczeni do grona elektorów Rzeszy (1212). Rozpoczął się napływ ludności niemieckiej, zwłaszcza na niezamieszkałe dotąd pograniczne tereny górskie (Sudety, Rudawy). W XIII w. Czechy opanowały przejściowo Austrię, Styrię, Karyntię i Krainę, które utraciły wskutek konfliktu z Habsburgami (1278 bitwa pod Dürnkrut). Wacław II opanował lub shołdował w ostatnich latach większą część księstw polskich i 1300 koronował się w Gnieźnie na króla polskiego. Na krótko Przemyślidzi zasiedli także na tronie węgierskim (1301–04). Po ich wygaśnięciu Koronę Św. Wacława przejęli Luksemburgowie, roszczący sobie także prawa do tronu polskiego. Dopiero 1335 Jan Luksemburski zrzekł się w Wyszehradzie tych pretensji, zatrzymując Śląsk. Za panowania cesarza Karola IV rozkwit gospodarczy i kulturowy Czech, do których włączono Łużyce i przejściowo Brandenburgię.

Zaostrzające się konflikty społ., łączące się z narodowościowymi (przewaga Niemców wśród wielkich feudałów i patrycjatu miejskiego), przyczyniły się do popularności antyfeudalnej i antyniemieckiej ideologii J. Husa, który opowiadał się za reformą Kościoła, sekularyzacją dóbr kościelnych, bronił czeskich interesów narodowych i języka czeskiego. W 1414 Hus udał się na sobór do Konstancji, gdzie w następnym roku, odmówiwszy odwołania swoich nauk, został spalony na stosie. W VII 1419 husyci sięgnęli po władzę w Pradze, IX 1419 zjazd panów i szlachty wybrał na króla Zygmunta Luksemburskiego. Husyci, którzy obwiniali go odpowiedzialnością za śmierć Husa, odmówili uznania nowego władcy i zaoferowali koronę czeską Władysławowi II Jagielle, co zapoczątkowało wojny husyckie 1419–34. W obozie husyckim ukształtowały się 2 nurty: umiarkowanych utrakwistów (kalikstynów) i radykalnych taborytów. Organizowane od 1420 przez Zygmunta Luksemburskiego, przy poparciu papiestwa, krucjaty przeciwko husytom zostały przez nich odparte, a ich idee zaczęły się szerzyć poza granicami Czech. Niepowodzenia w walkach z husytami skłoniły Kościół do rokowań. W 1434 do porozumienia między katolikami a kalikstynami, zawartego bez udziału taborytów. W 1434 w bitwie pod Lipanami katolicy i kalikstyni pokonali taborytów. Dwa lat później na zjeździe w Igławie ogłoszono ugodę z Kościołem (kompaktaty praskie). Na tron czeski wrócił Zygmunt Luksemburski. W 1. połowie XV w. ostatecznie ukształtowała się w Czechach reprezentacja stanowa panów, szlachty i miast (sejmy) oraz utrwaliła się zasada elekcyjności tronu. Po śmierci Zygmunta (1437) tron czeski (jak i węgierski) stały przedmiotem rywalizacji Habsburgów i Jagiellonów. Po rządach króla narodowego Jerzego z Podiebradów (1471) szlachta ofiarowała koronę Władysławowi II Jagiellończykowi, wnukowi Jagiełły. Na mocy układu wiedeńskiego 1515, po bezpotomnej śmierci syna Władysława, Ludwika II (1526), tron objęli Habsburgowie.

Niejednolitość religijną Czech pogłębiła się w XVI w. wraz z postępami reformacji. Ograniczenie przywilejów szlacheckich, swobód religijnych oraz odrębności państw. doprowadziły do konfliktu czeskiej reprezentacji stanowej z Habsburgami, który zapoczątkował wojnę trzydziestoletnią. Próba detronizacji Habsburgów i osadzenia na tronie protestanta Fryderyka, elektora Palatynatu, zakończyła się klęską w bitwie pod Białą Górą (1620). W wyniku długotrwałej wojny Czechy utraciły Łużyce na rzecz Saksonii (1635), rozpoczął się proces germanizacji — ułatwiony ogromnymi konfiskatami, a cesarskie wojska spustoszyły kraj. Nowe zniszczenia przyniosły austriacka wojna sukcesyjna 1740–48 i wojna siedmioletnia 1756–63. Od Czech wówczas odpadł prawie cały Śląsk zagarnięty przez Prusy.

Stopniowy rozwój przemysłu w końcu XVIII w. sprzyjał napływowi żywiołu czeskiego do miast. Tworzyło się czeskie mieszczaństwo i inteligencja. Przemiany te umożliwiły odrodzenie narodowe Czechów w XIX w. Wśród inteligencji czeskiej popularność zyskał panslawizm (ograniczony później do austroslawizmu — F. Palacký), który od 1848 stał się programem czeskiego stronnictwa narodowego. Powstanie w Pradze 1848 (Wiosna Ludów), pomimo klęski, przyczyniło się do uwłaszczenia chłopów. W 2. połowie XIX w. Czechy stały się przodującą gospodarczo prowincją monarchii austriackiej. W 1874, po klęsce programu trialistycznego (z Czechami jako trzecim członem monarchii), nastąpił rozłam w czeskim stronnictwie narodowym na staroczechów i młodoczechów, domagających się zwiększenia praw narodowych dla Czechów. W 1878 powstała czeska partia socjaldemokratyczna. Od końca XIX w. na tle uregulowań językowych zaostrzył się konflikt między ludnością czeską a niemiecką.

Podczas I wojny światowej czescy politycy liberalni opowiedzieli się po stronie ententy. W 1916 powstała w Paryżu Czechosłowacka Rada Narodowa (z T.G. Masarykiem na czele) jako reprezentacja Czechów i Słowaków. Zorganizowała ona m.in. czeskie legiony we Francji, Włoszech i Rosji. W umowie pittsburskiej 1918 ustalono utworzenie przez Czechów i Słowaków wspólnego państwa. 28 X 1918 została proklamowana niepodległa Czechosłowacja. Zgromadzenie Narodowe, złożone z przedstawicieli wszystkich stronnictw polityczne wyłoniło władze republiki. Prezydentem został Masaryk. Konstytucja z 1920 przyznała szeroki zakres swobód politycznych umożliwiających m.in. działalność Komunistycznej Partii Czechosłowacji (KPCz). Granice państwa ustalono traktatami: wersalskim (1919), w Saint-Germain-en-Laye (1919) oraz w Trianon (1920). W skład Czechosłowacji weszły: Czechy, Morawy, Śląsk Opawski, Słowacja, Ukraina Zakarpacka, ponadto w wyniku sporu z Polską rozstrzygniętego 1920 przez arbitraż międzynarodowy przyznano Czechosłowacji zachodnią część Śląska Cieszyńskiego oraz części Spiszu i Orawy. Na terytorium Czechosłowacji, gł. w Czechach, znalazło się ok. 60% potencjału przemysłowego Austro-Węgier. Umiejętna rozbudowa tego potencjału zapewniła Czechosłowacji w okresie międzywojennym miejsce wśród najbardziej uprzemysłowionych państw Europy. Polityka zagraniczna była związana z Francją. W polityce wewnętrznej głównym problemem, poza stosunkami czesko-słowackimi były separatyzm niemiecki w Sudetach oraz roszczenia węgierskie na Słowacji i polskie na Zaolziu. Po 1935 wzmogły się tendencje nazistowskie i separatystyczne wśród Niemców sudeckich i na Słowacji. W 1938 E. Beneš (od 1935 prezydent) przyjął pod naciskiem Wielkiej Brytanii i Francji warunki układu monachijskiego. Jesienią Niemcy zajęły Sudety. Ustępstw terytorialnych zażądała także Polska i Węgry; Czechosłowacja musiała odstąpić Polsce Zaolzie oraz część Spiszu i Orawy. Węgry na mocy pierwszego z arbitraży wiedeńskich uzyskały część Słowacji i Ukrainy Zakarpackiej. Po ustąpieniu Beneša prezydentem został zwolennik współpracy z Niemcami E. Hacha. W marcu 1939 sejm słowacki proklamował niepodległość Słowacji, a Niemcy, po zajęciu Czech, ogłosiły utworzenie Protektoratu Czech i Moraw; Ukrainę Zakarpacką zajęły Węgry.

W 1940 powstał w Londynie czechosłowacki rząd na emigracji (premier J. Šrámek). Oddziały czechosłowackie walczyły na Zachodzie u boku aliantów oraz w ZSRR. Eksterminacja dotknęła przede wszystkim Żydów (drastycznie ostra na Słowacji) i działaczy ruchu oporu. Pod wpływem komunistów pozostawała utworzona w grudniu 1943 Słowacka Rada Narodowa, która objęła kierownictwo powstania słowackiego (VIII–X 1944). W III 1945 przedstawiciele władz Czechosłowacji zawarli w Moskwie porozumienie z KPCz dotyczące utworzenia wspólnego rządu; deklaracja programowa nowego rządu (Koszycki Program) zapowiadała m.in. odrodzenie państwa 2 narodów — Czechów i Słowaków oraz głębokie reformy polityczne, gospodarcze i społeczne. Po wyzwoleniu Czechosłowacji przywrócono jej granice sprzed 1938 z wyjątkiem Ukrainy Zakarpackiej, przyłączonej do ZSRR.

W 1945 upaństwowiono największe zakłady przemysłowe, banki i towarzystwa akcyjne, skonfiskowano własność i wysiedlono 3 mln Niemców sudeckich. Po wojnie rozpoczęła się walka polityczna między partiami opowiadającymi się za demokracją parlamentarną a komunistami. W II 1948 pełnię władzy przejęła KPCz (tzw. praski zamach). Ustawodawcze Zgromadzenie Narodowe uchwaliło reformę rolną i dalszą nacjonalizację przemysłu, handlu i usług. W V 1948 została uchwalona nowa konstytucja zapowiadająca przekształcenie Czechosłowacji w państwo socjalistyczne. Po rezygnacji Beneša prezydentem został przywódca komunistów K. Gottwald (do 1953). Zdobywszy władzę KPCz przystąpiła do rozbudowy przemysłu ciężkiego i kolektywizacji rolnictwa. Towarzyszyło temu ograniczenie praw obywatelskich, likwidacja odrębności Słowacji, masowe represje (także wewnątrzpartyjne) i prześladowania religijne.

Od 1945 Czechosłowacja należała do ONZ, od 1949 — RWPG, od 1955 — Układu Warszawskiego. W 1960 Zgromadzenie Narodowe uchwaliło nową konstytucję, która zmieniła nazwę państwa na: Czechosłowacką Republikę Socjalistyczną (CSRS). Proces destalinizacji nie zakończył się w Czechosłowacji jeszcze w latach 60. W I 1968 plenum KC KPCz powołało nowe kierownictwo partii z A. Dubčekiem na czele, które wystąpiło z programem reform (tzw. socjalizm z ludzką twarzą); w Czechosłowacji nastąpiło znaczne ożywienie polityczne nazwane wkrótce „praską wiosną”, doszło do radykalizacji nastrojów społecznych, wzrosły aspiracje narodowe Słowaków. W VIII 1968 nastąpiła wojskowa interwencja ZSRR, Bułgarii, NRD, PRL i Węgier. KPCz zrezygnowała z programu reform, starając się w zamian podnieść stopę życiową społeczeństwa. W X 1968 Zgromadzenie Narodowe uchwaliło ustawę konstytucyjną o federacyjnej strukturze państwa. W 1969 po rezygnacji Dubčeka na czele KPCz stanął G. Husak (od 1975 także prezydent). Represyjna polityka tzw. normalizacji doprowadziła do zaniku aktywności społecznej. W 1977 powstała niezależna grupa opozycyjna (Karta 77). Trudności gospodarcze, które narastały w latach 80. wywołały wzrost niezadowolenia społecznego. W XI 1989 zaczęły się masowe wystąpienia na rzecz zmiany systemu politycznego. Ukształtował się ruch opozycyjny Forum Obywatelskie w Czechach i Społeczeństwo przeciwko Przemocy na Słowacji. W XII KPCz zrezygnowała z jedynowładztwa. Zgromadzenie Federalne po ustąpieniu Husaka wybrało na prezydenta działacza opozycyjnego V. Havla (XII 1989). W IV 1990 zmieniono nazwę państwa na: Czeska i Słowacka Republika Federacyjna (CSRF). Demokratyczne wybory parlamentarne w VI 1990 wygrały Forum Obywatelskie i Społeczeństwo przeciwko Przemocy. Nasiliły się przemiany polityczne i gospodarcze oraz dążenie Słowaków do suwerenności. W VII 1992 Słowacja ogłosiła deklarację niepodległości; wkrótce rezygnację złożył prezydent Havel. 25 XI Zgromadzenie Federalne zgodziło się na utworzenie od 1 I 1993 samodzielnych Czech i Słowacji.

W I 1993 Czechy zostały przyjęte do ONZ, a ich parlament wybrał V. Havla na prezydenta. Do 1997 trwały rządy premiera V. Klausa: kontynuacja reform gospodarczych (krytycznie przyjmowanych przez część społeczeństwa) i politycznych, starania o integrację z UE i NATO. W wyniku porozumienia zawartego po wyborach parlamentarnych 1998 między gł. partiami socjaldemokratyczną ČSSD i konserwatywną ODS 1998–2002 rządy sprawował gabinet ČSSD z premierem M. Zemanem; przywódca ODS, V. Klaus, był przewodniczącym Izby Poselskiej; napięcia w stosunkach Czech z sąsiadami wywoływała decyzja o ukończeniu budowy elektrowni atom. w Temelínie (mimo protestów ekologów i zastrzeżeń Austrii i UE) oraz kontrowersje dotyczące majątków Niemców sudeckich, wysiedlonych 1945–46 z Czechosłowacji. W 1999 Czechy zostały przyjęte do NATO. W wyborach 2002 wzmocnieniu uległa pozycja KSČM (uzyskała 18,5% głosów); rząd utworzyła nadal najsilniejsza partia, ČSSD (30% głosów), z premierem V. Špidlą na czele, w sojuszu z koalicją partii centrowych (tworzoną przez US–DU i KDU–ČSL); ODS przeszła do opozycji. W II 2003 dobiegła końca prezydentura V. Havla; po kilku turach głosowań parlament wybrał na jego następcę V. Klausa (reelekcja 2010); 1 V 2004 Czechy zostały członkiem UE; w lipcu urząd premiera objął S. Gross, a po jego wymuszonej rezygnacji IV 2005 — J. Paroubek (obaj z ČSSD); mimo obu zmian utrzymano dotychczasową koalicję rządzącą. Wybory parlamentarne 2006 przyniosły pat (ČSSD z komunistami i centroprawica po 100 mandatów); po kilku miesięcznych negocjacjach stworzył M. Topolánek z ODS (w koalicji także US–DU i KDU–ČSL oraz zieloni).