Ukraina. Historia

Ukraina. Historia.

W starożytności na północnym wybrzeżu Morza Czarnego istniały kolonie greckie. W IV–VI w. ziemie obecnej Ukrainy były zajęte przez Antów, później przez ich słowiańskich potomków. We wczesnym średniowieczu obszary Ukrainy zasiedlały plemiona słowiańskie, m.in. Chorwaci, Drewlanie, Dulebowie, Polanie, Tywercy, Ulicze, Wołynianie (identyfikowani z Dulebami). Silny ośrodek plemienny Polan, Kijów, stał się (po Nowogrodzie Wielkim) centrum państwa staroruskiego (Ruś Kijowska), które w X w. zjednoczyło całą wschodnią Słowiańszczyznę. W 988 książę Włodzimierz Wielki przyjął chrzest za pośrednictwem Bizancjum. Szczyt potęgi państwa kijowskiego przypadł na panowanie Jarosława Mądrego (1019–54) i Włodzimierza Monomacha (1113–25). W XII w., po rozpadzie Rusi Kijowskiej na księstwa dzielnicowe nastąpił powolny upadek pozycji Kijowa. W XIII w. wyrosło Księstwo Halickie pod rządami Romana Mścisławowicza i jego syna, Daniela Halickiego (1201–64), który zjednoczył większą część obecnych ziem ukraińskich. wraz z Kijowem (1239). W tychże latach najazd mongolski rozdzielił ostatecznie dawną Ruś na kilka części: obszary stepowe, już wcześniej zasiedlone przez koczowników, znalazły się w granicach założonej przez Batu-chana Złotej Ordy; w faktyczną zależność od Mongołów popadło tzw. Zalesie (Ruś Włodzimiersko-Suzdalska) i księstwo riazańskie (wkrótce włączone bezpośrednio do Złotej Ordy). W mniejszym stopniu zależna była ziemia nowogrodzka. W XIV i XV w. w Zalesiu hegemonię zdobyli książęta moskiewscy, a wokół ich stolicy rozpoczął się proces tworzenia Rosji. W tym czasie dawne ruskie ziemie zachodnie i południowe, uwolnione spod władzy mongolskiej przez wojska litewskie, weszły w skład Litwy oraz Polski (część Księstwa Halicko-Wołyńskiego).

Na uwolnione obszary, w znacznej mierze zniszczone i wyludnione przez napady tatarskie, napływali zbiegowie z księstw zależnych od Złotej Ordy oraz osadnicy polscy; na tzw. Dzikich Polach (między Dniestrem a Dnieprem) tworzyła się społeczność złożona z wielu grup etnicznych. Szczególne znaczenie dla Ukrainy miało powstanie (XV–XVI w.) kozaczyzny wspomagającej budzącą się ukraińską świadomość narodową, a co najmniej poczucie odrębności. Po unii lubelskiej 1569 Ukraina została wcielona do Korony. Niezadowolenie ludności ukraińskiej wywoływały powstające wówczas latyfundia magnackie (uzależnianie wolnych chłopów i Kozaków), próby nadania form organizacyjnych kozactwu (wprowadzenie rejestru), unia brzeska 1596, zawarta między Kościołem katolicką a częścią ruskiego Kościoła prawosławnego. Na rozwój ukraińskiej świadomości narodowej miały duży wpływ powtarzające się od 1591 powstania kozackie. Największe z nich, kierowane przez B. Chmielnickiego (1648–54), przekształciło się w wojnę o samodzielną Ukrainę Wciągnięcie do wojny Tatarów (zależnych od Turcji), a potem Moskwy przekreśliło cel główny, natomiast doprowadziło do uporczywych bratobójczych walk. Rezultatem był podział Ukrainy wzdłuż Dniepru między Rzeczpospolitą a Rosję (1667 rozejm andruszowski, 1686 traktat Grzymułtowskiego).

W polskiej części Ukrainy (Prawobrzeżna) zlikwidowano wojska kozackie i przywrócono unię religijną, zniesioną przez Chmielnickiego. Mimo dość dobrej sytuacji gospodarczej wrzenie nie ustawało, wyłonił się ruch hajdamaków, z aktami skrajnej przemocy (rzeź humańska 1768 podczas koliszczyzny), krwawo stłumiony. W rosyjskiej części Ukrainy (Lewobrzeżna, Hetmańszczyzna) zlikwidowano unię, 1688 metropolię kijowską podporządkowano patriarsze moskiewskiemu, systematycznie ograniczano władzę hetmanów kozackich (zwłaszcza po przejściu hetmana Mazepy na stronę Szwedów podczas wojny północnej 1700–21). W 1775 zlikwidowano Sicz zaporoską, 1783 Kozaków przypisano do ziemi, a Ukraina oficjalnie wcielono do Rosji. Po rozbiorach Rzeczypospolitej (1772, 1793, 1795) większość Ukrainy znalazła się w granicach Rosji, jedynie Ruś Czerwona (zw. odtąd Galicją Wschodnią), północna Bukowina (przejęta 1775 od Turcji) i Ruś Podkarpacka (od XI w. część Węgier) przypadły Austrii. Na stepach przyczarnomorskich (do 1917 Noworosja) trwała kolonizacja, osadzano chłopów, rozbudowywano miasta, 1783 (po likwidacji chanatu) włączono do Rosji.

W 2. połowie XIX w. Ukraina dzieliła się na kilka zróżnicowanych części: Galicję Wschodnią — prężną gospodarczo, najważniejszą w rozwoju świadomości narodowej, część stepową — z silną warstwą zamożnego chłopstwa, Ukrainę słobodzką (pogranicze z Rosją) — typowo rolniczą, bez rozbudzonej świadomości narodową, oraz uprzemysłowioną część wschodnią (Zagłębie Donieckie, Charków), związaną gospodarczo z Krzyworoskim Zagłębiem Rud Żelaza, z wieloetniczną ludnością. Władze rosyjskie stymulowały ruchy kolonizacyjne, osadzały Rosjan na Ukrainie, Ukraińców kierowały na inne tereny (m.in. do Kazachstanu i Azji Środkowej). Od XIX w. w rosyjskiej części Ukrainy (zw. oficjalnie Małorosją) trwała rusyfikacja, prześladowanie kultury ukraińskiej (koncepcja rosyjskich nacjonalistów trójjedynego narodu rosyjskiego: Rosjanie, Białorusini, Ukraińcy). Po rewolucji 1905 pojawiły się partie polityczne, wybitni działacze. W tym czasie w Galicji Wschodniej, poza rozbudowującym się ruchem politycznym, powstawały ukraińskie organizacje paramilitarne (np. Sokił, sicze). Z nich w czasie I wojny światowej sformowały się oddziały Strzelców Siczowych (analogiczne do Legionów Polskich), z hasłem Ukrainy połączonej z monarchią habsburską.

Po rewolucji lutowej 1917 w Rosji na Ukrainie zaczął się ruch na rzecz niepodległości. W III 1917 powstała Centralna Rada Ukrainy (CRU), a wyłoniony przez nią Sekretariat Generalny zaczął tworzyć administrację państwową. Konflikt na tym tle z rosyjskim Rządem Tymczasowym trwał do rewolucji październikowej 1917 i po upadku tego rządu; CRU proklamowała (III Uniwersał) powstanie Ukraińskiej Republiki Ludowej (UNR). Niezadowolenie na wsi z niezdecydowanej polityki władz UNR doprowadziło do przewrotu: 29 IV 1918 obwołano hetmanem Ukrainy gen. P. Skoropadskiego. Porażka Niemiec w I wojnie światowej przesądziła losy hetmana (14 XII 1918 zbiegł z Kijowa do Niemiec). 13 XI działacze UNR utworzyli Ukraiński Dyrektoriat i rozpoczęli powstanie narodowe. Tegoż dnia Armia Czerwona rozpoczęła atak na Ukrainie. 6 I 1919 proklamowano w Charkowie (do 1934 stolica Ukrainy) Ukraińską SRR (USRR). Od wschodu naciskały na Ukrainie siły antybolszewickie (gen. A.I. Denikin), na wybrzeżu czarnomorskim lądowały wiosną 1919 interwencyjne wojska francuskie. W Galicji Wschodniej X 1918 utworzono Zachodnioukraińską Republikę Ludową (ZURL), ale po ciężkich walkach oddziały ZURL zostały wyparte z Galicji przez siły polskie. Na Ukrainie wielu atamanów usamodzielniło się, pewną rolę odegrał też anarchizujący ataman N. Machno (na południu Ukrainy). Ostatnim aktem na rzecz niepodległości Ukrainy było zawarcie IV 1920 sojuszu UNR z Polską oraz wspólna walka przeciw bolszewikom (wyprawa kijowska J. Piłsudskiego). Ludność Ukrainy nie poparła tej walki, a ryski traktat pokojowy, zawarty III 1921 przez Polskę z bolszewikami, przekreślił dalsze istnienie UNR. W wyniku I wojny światowej, wojny z Polską i decyzji władz sowieckich poza granicami Ukrainy znajdowały się: Galicja Wschodnia i część Wołynia (Polska), Ruś Podkarpacka (od 1918 w Czechosłowacji), północna Bukowina i Besarabia (Rumunia), Krym (w Rosyjska FSRR).

W końcu XII 1922 USRR weszła z innymi republikami sowieckimi w skład ZSRR. Przez kilka lat prowadzono tzw. korienizację (ukrainizacja, unarodowienie biurokracji państw. i kultury), która wraz z upowszechnieniem oświaty miała służyć głównie indoktrynacji w duchu komunistycznym. Głód 1921–22 wykorzystano, jak w całym ZSRR, do walki z religią i duchowieństwem (zamykanie świątyń, konfiskata dobytku). Wprowadzona centralnie 1921 Nowa Ekonomiczna Polityka uspokoiła wieś i poprawiła sytuację gospodarczą. Zwycięstwo grupy Stalina w walce o władzę w ZSRR zapoczątkowało wielkie zmiany. W 1928 zaczęło się uprzemysłowienie (rozbudowa przemysłu zbrojeniowego), następnie powszechna kolektywizacja rolnictwa. Opór chłopów ukraińskiego władze złamały terrorem i planową akcją potęgującą skutki głodu 1931–32 na Ukrainie (kilka milionów ofiar). Od 1929 zaczęła się bezwzględna rusyfikacja, niszczenie zabytków, masowe mordowanie ukraińskich księży prawosławnych. Podczas wielkich czystek 1935–38 Ukraina poniosła (dotyczy to również tamtejszych Polaków) najcięższe w ZSRR ofiary. Rozmiary represji ograniczył N. Chruszczow (1938 stanął na czele KP(b)U), nasilając jednocześnie kurs rusyfikacji.

Po wybuchu II wojny światowej ZSRR w sojuszu z Niemcami 17 IX 1939 dokonał agresji na Polskę i anektował jej ziemie wschodnie (wg uzgodnień tzw. paktu Ribbentrop–Mołotow, VIII 1939). Obszar nazwany wówczas Ukrainę Zachodnią wcielono do USRR. W VIII 1940 przyłączono (wymuszona zgoda Rumunii) północną Bukowinę i Besarabię. Obecne granice Ukraina, od 1945 członek założyciel ONZ, uzyskała po II wojnie światowej, dzięki ustaleniom konferencji w Jałcie (1945) oraz paryskiego traktatu pokojowego 1947, traktatu z Czechosłowacją (VI 1945) o włączeniu do USRR Rusi Podkarpackiej (1939–45 należała do Węgier) i umowy z Polską (15 II 1951) o wymianie terenów pogranicznych.

W czasie II wojny światowej Ukraińcy z Galicji Wschodniej spodziewali się powstania państwa ukraińskiego pod protekcją Niemiec. Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów (rozbita na frakcje banderowców i melnykowców, od przywódców: S. Bandery i A. Melnyka) próbowała działać na rzecz niepodległości, a jednocześnie, wbrew stanowisku duchowego przywódcy ukraińskiego, arcybpa metropolity R. Szeptyckiego, stymulowała terror (rzezie ludności polskiej w Galicji Wschodniej i na Wołyniu). Działająca od 1941 Ukraińska Powstańcza Armia (UPA), następnie zdominowana przez banderowców, od 1943 prowadziła walkę z Niemcami, Polakami i komunistami (ZSRR, partyzantka sowiecka). W 1943 powstała ukraińska Dywizja SS Galicja (melnykowców, rozbita 1944, weszła w skład UPA). Na okupowanej Ukrainie Niemcy nie utworzyli państwa ukraińskiego, tylko własną okupacyjną administrację, z rozbudowanym aparatem represyjnym (m.in. eksterminacja Żydów, np. Babi Jar w Kijowie).

Po wojnie na Ukrainie odbudowano reżim komunistyczny, bez zmiany statusu USRR. Jeszcze 1944 z Krymu deportowano Tatarów, a w obozach koncentracyjnych osadzano wracających sowieckich jeńców wojennych, „kolaborantów” (rzeczywistych i ukraińskich niepodległościowców) oraz osoby powracające z prac przymusowych w Niemczech. W głąb Rosji deportowano z Galicji Wschodniej ok. 0,5 mln osób. Do 1956 przedłużyła się walka z UPA. Przywrócono kurs rusyfikacyjny, rozpętano kampanię antyżydowską (walka z „kosmopolityzmem”). Rusyfikację zahamowano po śmierci Stalina (1953), powrócono do niej po upadku Chruszczowa (1964). W 1954, w 300-lecie „zjednoczenia Ukrainy z Rosją”, Ukraina na polecenie Chruszczowa otrzymała Krym (ówcześnie nie miało to realnego znaczenia). Za rządów L. Breżniewa nastąpiła ponowna ostra rusyfikacja. Zniszczony ukraiński ruch narodowy odbudowywał się, ale z większym udziałem nurtu demokratycznego, szerzyły się nielegalne wydawnictwa (tzw. samizdat). Mimo prześladowań opozycja przetrwała, podobnie jak Kościoły unicki i katolicki. Wstrząsem dla Ukrainy, który pobudził ją do nowej aktywności, była już w okresie pieriestrojki katastrofa w Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej (1986). Władze centralne zademonstrowały typowy dla dawnych czasów styl wyciszania i załatwiania sprawy; reakcją był żywiołowy protest społeczny. We Lwowie wracano do tradycji Strzelców Siczowych, III 1988 powstał Ukraiński Związek Helsiński (UHS). Zaczęła się odradzać ukr. Cerkiew autokefaliczna, Kościoły unicki i katolicki. W 1989 powstał szeroki Ukraiński Ruch Narodowy na Rzecz Przebudowy, 1990 przekształcony w Ukraińską Partię Republikańską, a 1990 centrowa Demokratyczna Partia Ukrainy. W VII 1990 Rada Najwyższa Ukrainy uchwaliła ustawę o suwerenności w ramach ZSRR, a przewodniczącym został Ł. Krawczuk.

W VIII 1991 doszło do nieudanego puczu w Moskwie, który doprowadził do upadku ZSRR. 24 VIII Rada Najwyższa Ukrainy proklamowała pełną niepodległość i zdelegalizowała partię komunistyczną. Wybory prezydenckie wygrał jesienią 1991 Krawczuk (komunista orientacji niepodległościowej), a powszechne referendum zatwierdziło niepodległość (ponad 90%). W przedterminowych wyborach prezydenckich VII 1994 zwyciężył Ł. Kuczma, XI 1999 został wybrany na drugą kadencję. W VI 1996 uchwalono konstytucję stabilizującą ustrój prezydencko-parlamentarny i podporządkowującą rząd prezydentowi. Konstytucja zatwierdziła także autonomię Republiki Krym. We IX 1996 wprowadzono do obiegu hrywnę. W 1999 na czele rządu stanął dotychczasowy prezes Narodowego Banku Ukrainy W. Juszczenko. Wprowadzane przez niego liberalne reformy gospodarcze wywołały opór oligarchów ukraińskich, którzy 2001 doprowadzili do dymisji premiera. W polityce zagranicznej Ukraina w latach 90. XX w. dążyła do zbliżenia z UE i NATO. W 2004 odbyły się wybory prezydenckie. Do drugiej tury przeszedł premier W. Janukowycz oraz lider opozycji W. Juszczenko. Według oficjalnych danych zwyciężył w niej Janukowycz. Opozycja nie uznała tych wyników oskarżając obóz rządzący o liczne nadużycia. Sąd Najwyższy uwzględnił zarzuty opozycji i zarządził powtórzenie drugiej tury wyborów 26 XII 2004. Zwyciężył Juszczenko zdobywając 52% głosów. Wielotygodniowe społeczne protesty zyskały miano „pomarańczowej rewolucji”. Juszczenko zaprzysiężony I 2005 zapowiedział podjęcie starań o członkostwo Ukrainy w UE i powołał rząd z J. Tymoszenko jako premierem. We IX 2005, po konflikcie w obozie władzy, premierem nowego rządu został J. Jechanurow. Wybory parlamentarne III 2006 wygrało ugrupowanie Janukowicza, a drugie miejsce Tymoszenki, ale do rozmów koalicyjnych przystąpiły trzy partie „pomarańczowych”, mające łącznie większość w Radzie. Po niepowodzeniu tych negocjacji i kilkumiesięcznym ostrym kryzysie politycznym premierem został W. Janukowycz (VIII 2006); 2010 zwycięstwo w wyborach prezydenckich prorosyjsko nastawionego W. Janukowycza; 2013–14 protesty społeczne organizowane przez ugrupowania prozachodnie, zakończone pozbawieniem przez parlament prez. W. Janukowycza urzędu; 2014 na p.o. prezydenta wybrany przedstawiciel opcji prozachodniej O. Turczynow, następnie P. Poroszenko; siły prorosyjskie dokonały secesji Krymu; walki na wschodniej Ukrainie z siłami separatystycznymi wspieranymi przez Rosję; 2022 inwazja Rosji pod pretekstem obrony rosyjskojęzycznej ludności Ukrainy.

Kijów, pałac Katarzyny II (Ukraina)

Kijów, Ławra Peczerska