Termin wprowadzony w czasach humanizmu renesansowego we Włoszech w XV w., pojmowany początkowo jako odrodzenie kultury starożytnego Rzymu (wł. rinascità ‘odrodzenie’, ‘obudzenie się’, ‘rozkwit’), przywrócenie ideałów republiki i cesarstwa, cnót obywatelskich, klasycznych wzorców wychowania i uformowania moralnego przez wykształcenie oraz harmonijnego rozwoju ludzkich zdolności (łac. humanitas ‘człowieczeństwo’, pojęcie zapożyczone od Cycerona i pośrednio od Greków; wpływy Plutarcha). Humanizm renesansowy był oparty na przekonaniu, iż spuścizna kulturalna antyku zawiera ideały życia ludzkiego w wymiarze jednostkowym i społecznym, które należało odtworzyć przez badania — studia humanitatis, humaniora. W związku z tym bardzo ważną rolę, oprócz filozofii, odgrywała filologia, dzięki której na nowo dostrzeżono walory łaciny klasycznej, zbudowano podstawy biblistyki, opracowując krytycznie teksty biblijne i tłumacząc je z greki (Erazma z Rotterdamu przekład Nowego Testamentu). Pojęcie renesansu zostało upowszechnione w XVI w. przez G. Vasariego przede wszystkim w odniesieniu do literatury i sztuki. Utrwalili je — w szerszym znaczeniu epoki kulturowej — J. Michelet (Histoire de France 1833–1867, t. 7 Renaissance) i J. Burckhardt (Kultura Odrodzenia we Włoszech, 1860 wyd. pol. 1905). Renesans był postrzegany przez historyków dziejów i idei bądź jako nowa epoka zrywająca ze średniowieczem i jego ograniczeniami, bądź jako okres zapoczątkowany w średniowieczu, dopełniający i zamykający je. Michelet i Burckhardt sformułowali i uzasadniali pogląd o przeciwstawności obydwu epok; głosili, iż w czasach renesansu w literaturze i sztuce, systemie edukacji, instytucjach politycznych oraz w mentalności nastąpiło wskrzeszenie wzorów i wartości antycznych, a tym samym odrodzenie duchowe ludzkości, wyzwolenie z poprzedzającego je okresu barbarzyństwa, wstecznictwa i ciemnoty, wzrost znaczenia jednostki, zwycięstwo natury i rozumu, odkrycie człowieka i świata, zeświecczenie kultury, rehabilitacja ducha pogańskiego. Późniejsze, głównie XX-wieczne, badania nad średniowieczem i renesansem ujawniły daleko idącą schematyczność i jednostronność wcześniejszych interpretacji. W nowych ujęciach epoki (m.in. J. Delumeau) akcentowano spotęgowanie się w niej pewnych ważnych cech kultury średniowiecznej, wskazywano na ciągłość rozwoju kultury, odchodząc w ten sposób od koncepcji radykalnych przewrotów religijnych, obyczajowych, intelektualnych. Tym, co miało łączyć humanizm i renesans z epoką średniowiecza, kształtowaną przez 2 powiązane ze sobą potęgi: Kościół i cesarstwo, była idea uniwersalizmu (K. Burdach Reformation. Renaissance. Humanismus 1926), wyrażająca się w dążeniu do przezwyciężenia coraz głębszych podziałów religijnych i politycznych w Europie przez ożywienie ideału cesarstwa rzymskiego. Obraz średniowiecza jako monolitycznej, niezdolnej do rozwoju epoki ulegał zasadniczej zmianie. W jej obrębie odkrywano mnogość ruchów religijnych i stały niepokój duchowy. W okresie renesansu dopatrywano się kontynuacji i rozwoju idei i wątków religijnych o charakterze reformatorskim, zwłaszcza gnostyckich, przejawiających się wcześniej w wielu sektach i herezjach średniowiecznych (E. Voegelin Nowa nauka polityki 1952, wyd. pol. 1992, Lud boży, wyd. pol. 1994 na podstawie maszynopisu z 1954); zaowocowały one reformacją i rozpadem jedności Kościoła. W sztuce renesansu oprócz podkreślanego zazwyczaj zainteresowania doczesnością był obecny symbolizm, kryjący w sobie wątki myśli religijnej niektórych sekt heretyckich (kontynuujących idee np. Orygenesa z przełomu II i III w., Pseudo-Dionizego z VI w. czy Jana Szkota Eriugeny z IX w.), oprócz tendencji klasycyzujących, wyrażających się w dążeniu do harmonijnego piękna, występował (zwłaszcza we Włoszech XVI w.) aspekt manierystyczny — antyklasyczność, przesada, paradoksalność, barokizacja i monumentalizm. W nauce doby renesansu dostrzegano kontynuację średniowiecznych teorii naukowych, np. w dorobku M. Kopernika i Leonarda da Vinci (P. Duhem Le système du monde. Histoire des doctrines cosmologiques de Platon à Copernic, t. 1–10 1913–59). Pod wpływem tych badań ugruntował się pogląd o współwystępowaniu w okresie renesansu zarówno elementów kultury średniowiecza, spośród których zasadnicze znaczenie miała scholastyka, jak i nowych wątków, zwłaszcza w humanizmie renesansowym, zrodzonych z odmiennej od tradycyjnej, a przy tym niejednoznacznej, interpretacji spuścizny antycznej (np. zróżnicowane podejście do arystotelizmu chrześcijańskiego, różnorodność inspiracji platońskiej czy neoplatońskiej — M. Ficino, Mikołaj z Kuzy, obecność innych tradycji filozofii starożytnej: pitagoreizmu, stoicyzmu i epikureizmu), prowadzącej do krytycznej postawy wobec filozofii i mentalności scholastycznej. Jednakże i takie kompromisowe podejście interpretacyjne nie jest wolne od uproszczeń. Współczesne badania nad filozofią XV w. (m.in. S. Swieżawskiego) kładą nacisk na znaczenie renesansu jako epoki kształtowania się wielorakich wątków myślenia filozoficznego, kontynuowanych i rozwijanych w epoce nowożytnej, oddziałujących na sztukę, literaturę i naukę. Myśl renesansu, w tym w szczególności XV w., pozostawała nie tylko pod wpływem głównych szkół i podstawowych zagadnień filozofii oraz nauki starożytnej i średniowiecznej, obejmowała także problematykę astrologiczną, magię, medycynę, fizykę i kosmologię, naukę o cudach i czarach, wymykając się upraszczającej charakterystyce epoki jako zdominowanej przez postawy racjonalistyczne i scjentystyczne. Z kolei orientacja laicka, choć nie antychrześcijańska, współistniała w renesansie z żarliwością religijną i moralną, skierowaną przeciwko intelektualizmowi religijnemu scholastyki (devotio moderna — Tomasz à Kempis), i z różnymi formami mistyki (św. Jan od Krzyża, św. Teresa z Ávila).
Okres renesansu jest naznaczony sporem między władzą świecką i duchową, walką o dominację między cesarstwem a papiestwem. Aktywne włączenie się papiestwa w politykę, żądanie posłuszeństwa od świeckich władców (Bonifacy VIII, bulla
Unam sanctam) i opór z ich strony doprowadziły do wzrostu wpływu władzy świeckiej na władzę duchową (Wielka Schizma 1378–1417; dwóch papieży — w Awinionie i Rzymie). Podporządkowanie papiestwa władzy świeckiej i wykorzystywanie go do doraźnych celów politycznych (Francja w okresie Wielkiej Schizmy) osłabiło znaczenie tej instytucji i samego Kościoła, przyczyniło się do rozpadu idei uniwersalistycznych i wzrostu znaczenia czynnika lokalnego, narodowego, przewagi polityki nad religią (późniejsza zasada
cuius regio eius religio). Wraz z narastaniem wpływów reformacji podziały polityczne w Europie i w cesarstwie niemieckim nasiliły się. Europa rozpadła się na część katolicką i protestancką. Polityka uniezależniła się od religii. Edykt nantejski (1598) przyznający prawa hugenotom sankcjonował pierwszy zasadniczy rozdział Kościoła od państwa. Rozpad dawnego porządku, chaos przemian religijnych i politycznych sprzyjały — oprócz tradycji od dawna obecnej w myśli politycznej (
Państwo Platona) — tworzeniu utopii społecznych i politycznych, które projektowały rozwiązania ustrojowe, gospodarcze i z zakresu polityki społecznej, mające zagwarantować trwały pokój społeczny, ład moralny i polityczny (Th. Morus
Utopia, T. Campanella
Miasto słońca). We Włoszech, rozdrobnionych na miasta-państwa i księstwa, dominowały tendencje zjednoczeniowe. N. Machiavelli (
Książę,
Rozważania) przedstawił pozytywną, wolną od moralizowania, teorię skutecznej władzy politycznej, używającej siły i podstępu do realizacji swych celów. Teoria polityczna Machiavellego nawiązywała do antycznego (pogańskiego) systemu wartości, nie pozostając wszakże w konflikcie z systemem chrześcijańskim (cnota, chwała, fortuna), i podkreślała zalety ustroju republikańskiego.
Różnorodność ruchów religijnych w okresie średniowiecza i renesansu świadczyła z jednej strony o ciągłym napięciu między zinstytucjonalizowaną religią a ruchami inspirowanymi przez potrzeby duchowe ludzi i uwarunkowania społeczne, z drugiej o fundamentalnym znaczeniu życia religijnego dla ówczesnych ludzi i całych społeczności. Kryzys moralny i intelektualny kleru, sekciarstwo, wstrząsy w łonie Kościoła uczyniły palącym problem jego reformy. Na tym podłożu wyrosła działalność M. Lutra (1517 tezy wirtemberskie), doprowadzając do zasadniczego podziału na Kościół rzymskokatolicki i Kościoły reformowane. Zapoczątkowana w ten sposób reformacja i po części humanizm renesansowy w coraz bardziej podzielonych pod względem wyznaniowym krajach północnej Europy przyczyniały się w istotny sposób do zakwestionowania uniwersalnego charakteru Kościoła rzymskokatolickiego i dominującej pozycji scholastyki. Humanizm renesansowy był wprawdzie krytycznie nastawiony do tradycji scholastycznej, lecz zarazem ukształtował się dzięki standardom intelektualnym wypracowanym — zwłaszcza na uniwersytetach — przez scholastykę XII–XIV w. (św. Anzelm z Canterbury, P. Abelard, Albert Wielki, św. Tomasz z Akwinu, Duns Szkot, W. Ockham). Późniejszy w stosunku do włoskiego, północnoeuropejski humanizm renesansu ukształtował się w XVI w. przede wszystkim dzięki Erazmowi z Rotterdamu (Pochwała głupoty), związanemu z Kościołem rzymskokatolickim, zwolennikowi tolerancji religijnej, pokoju religijnego i politycznego, poszukującemu w odnowie moralnej środka pozwalającego przezwyciężyć rozłam w chrześcijaństwie. F. Melanchton — humanista, uczeń Lutra i przyjaciel Erazma — był także zwolennikiem zniesienia podziałów w chrześcijaństwie, przyczynił się w istotny sposób do zmian w niemieckim systemie edukacji.
Przemiany dokonujące się w nauce w okresie renesansu cechowała zarówno zależność od uznanych przez scholastykę autorytetów filozoficznych i naukowych, jak i przełamywanie niektórych ograniczeń z nią związanych (F. Bacon — teoria idoli i indukcji; odejście od Arystotelesa i scholastyki — praktyczne funkcje nauki). Tendencja do matematyzacji nauk przyrodniczych i wzrost znaczenia eksperymentu, oddalające stopniowo naukę epoki renesansu od dominujących standardów średniowiecznych, w znacznej mierze wynikały z rozwinięcia wcześniejszych idei, z końca XII i XIII w. (G. Grosseteste De computo, R. Bacon Opus maius), o inspiracji neoplatońskiej. Powstała w XV w. teoria Kopernika może być zarówno świadectwem wysokiego poziomu niektórych nauk ścisłych w okresie dominacji scholastyki i arystotelizmu, jak i wyrazem narastających w tym czasie we Włoszech tendencji neoplatońskich i pitagorejskich, które, poza względami czysto teoretycznymi i obliczeniowymi, skłaniały Kopernika do przyjęcia stanowiska heliocentrycznego. Ogólnofilozoficzne znaczenie teorii kopernikańskiej wzrosło dzięki J. Keplerowi i Galileuszowi. Poglądy G. Bruna nadały teorii Kopernika wymowę antydogmatyczną i antykościelną: Ziemia i człowiek nie tylko przestali zajmować centralne miejsce we wszechświecie, ale — w związku z koncepcją nieskończonej liczby światów — utracili swój wyjątkowy charakter. System kopernikański stanowił zamknięcie epoki średniowiecza w nauce, natomiast wyprowadzone zeń — przez badaczy XVII-wiecznych — konsekwencje przyczyniły się do utrwalenia nowych wzorców metodologicznych. Działalność naukowa Galileusza, ugruntowująca zastosowanie eksperymentu i matematyki w fizyce, choć pozostawała w pewnych związkach z teoriami Arystotelesa, torowała drogę fizyce I. Newtona i wpłynęła w istotny sposób na utrwalenie się nowożytnego podejścia do nauki.
