Grecja starożytna. Archeologia

Grecja starożytna. Archeologia.

Zainteresowania spuścizną materialną starożytnych Greków rozbudzone w okresie odrodzenia we Włoszech przyniosły pierwsze opisy ruin i pomników (Cyriak z Ankony), zalążki wielkich kolekcji rzeźb antycznych (np. papieża Sykstusa V, gromadzona od 1471) i rabunkowe poszukiwania archeologiczne, niekiedy bardzo owocne (Apollo Belwederski, Laokoona grupa), wzbudzające entuzjazm uczonych i artystów (m.in. Michała Anioła). Badania nad starożytnymi zabytkami (zwłaszcza inskrypcjami) zainicjowała francuska Académie des Inscriptions et Belles-Lettres (założona 1663). W XVIII w. intensywny rozwój kolekcjonerstwa starożytnych dzieł sztuki (głównie kopii rzymskich) i rzemiosła artystycznego (np. słynny zbiór greckiej ceramiki Sir W. Hamiltona, 1772–83 ambasadora Wielkiej Brytanii w Neapolu) stymulował wykopaliska antykwaryczne (najbardziej spektakularne — Herkulanum, Pompeje) oraz ukształtowanie w Rzymie pewnego środowiska naukowego i publikację (1764) pionierskiej, nie wolnej od błędów, historii sztuki starożytnej (J.J. Winckelmann). Do ok. połowy XIX w. prace archeologiczne na Półwyspie Bałkańskim (Ateny, Egina, Olimpia, Bassaj) i w Azji Mniejszej (Ksantos, Halikarnas) były — poza dokumentacją ruin — sporadyczne (uwarunkowania polityczne) i rabunkowe (zakaz wywozu zabytków z Grecji od 1830); zwykle inicjowane przez utytułowanych miłośników antyku (lorda Th.B. Elgina, Ludwika I Bawarskiego) lub towarzystwa naukowe (np. angielskie Society of Dilettanti, założone 1733–34). Wtedy po raz pierwszy wielkie zespoły greckich oryginałów wywiezione z Aten do Londynu (Elgina marmury, udostępnione publiczności 1827) i z Eginy do Monachium (egineckie marmury, w Gliptotece od 1828) stworzyły podstawę do rozwiązania kluczowego problemu formalnego — odróżnienia greckich oryginałów od rzymskich kopii. Z myślą o zorganizowaniu prac archeologicznych powołano (1829) w Rzymie międzynarodowy Instituto di Corrispondenza Archeologica; wyłonione z niego narodowe instytucje większości państw europejskich, m.in. najstarsze — Deutsches Archäologisches Institut (założony 1830 w Rzymie) i École Française d’Athènes (założona 1846 w Atenach), zapoczątkowały systematyczne badania terenowe, dokumentację naukową i publikację materiałów. W 2. połowie XIX w. wykopaliska objęły największe greckie zespoły sakralne i miejskie — w Grecji (Ateny, Eleusis, Delfy, Olimpia, Dodona, Epidaur), na wyspach Morza Egejskiego (Delos, Samotraka), w Azji Mniejszej (Efez, Pergamon), na południowych wybrzeżach Morza Śródziemnego (Naukratis, Aleksandria, Cyrena) i na północnych wybrzeżach Morza Czarnego (Olbia). Ówczesne odkrycia (głównie po 1870) rzuciły światło na genezę cywilizacji greckiej (sensacyjne wykopaliska H. Schliemanna w Troi, Mykenach, Tyrynsie, Orchomenos; A. Evansa w Knossos), wpływ Wschodu na początki greckiej plastyki monumentalnej (Didyma), polichromię rzeźby archaicznej (tzw. gruzowisko perskie na Akropolu ateńskim), ewolucję architektury sakralnej (Assos, Neandria) i układ przestrzenny miasta hellenistycznego (Priena, Milet). W XX w. kontynuowano wcześniejsze wykopaliska (Ateny, Olimpia, Pergamon i in.), niektóre zweryfikowano (Troja) i rozpoczęto wiele nowych (m.in. Thasos, Kos, Rodos, Olint, Pilos, Pella). Od 2. połowy XX w. przedmiotem badań archeologii greckiej stały się też zatopione w morzu części miast starożytnych (m.in. nadbrzeża Kenchreaj, portu Koryntu) i wraki statków z ładunkiem (m.in. cenne posągi greckie z brązu, V–I w. p.n.e.). Obecnie zadaniem archeologii greckiej jest rekonstruowanie przeszłości (XIX w. — gromadzenie zbiorów muzealnych do celów naukowych), m.in. konserwacja zachowanej architektury (np. odtworzenie belkowania Partenonu) lub rekonstrukcja in situ odkrytych ruin (Stoa Attalosa II w Atenach, odbudowana 1953–56). Efektem postępu badań jest ogromna, wielojęzyczna literatura naukowa, m.in. katalogi muzealne, sprawozdania z wykopalisk, repertoria (rzeźby, reliefu, malarstwa), specjalistyczne leksykony i encyklopedie, monografie i syntezy, wydawnictwa seryjne. W XVIII i XIX w. udział Polaków w tworzeniu zrębów archeologii greckiej był bardzo skromny (wynik sytuacji politycznej i gospodarczej). W XVIII w. antykomania przyniosła kilka kolekcji (m.in. króla Stanisława Augusta Poniatowskiego) i pierwsze badania archeologiczne we Włoszech wybitnego znawcy antyku Stanisława Kostki Potockiego — wykopaliska w tzw. willi Pliniusza Młodszego w Laurentum koło Rzymu (1777–78), na cmentarzyskach w Noli (1775–76, 1785–86) oraz sporządzenie planu Pompejów (wraz z Ch. Aignerem). W XIX w. kolekcje dzieł sztuki antyku zgromadzili m.in. Czartoryscy dla własnego muzeum w Krakowie (założone 1876) i Działyńscy w Gołuchowie (cenny zespół ceramiki zbierany od ok. 1820, obecnie w Muzeum Narodowym w Warszawie). W 1875 Z. Mineyko odkrył i badał Dodonę, a 1885 K. Lanckoroński (właściciel cennego zbioru w Wiedniu) zorganizował i sfinansował ekspedycję archeologiczną do Pamfilii i Pizydii w południowej Azji Mniejszej. Po II wojnie światowej wraz z ogólnym rozkwitem polskiej archeologii stworzono warunki prowadzenia wykopalisk, m.in. na terenach cywilizacji greckiej: nad Morzem Czarnym — Mirmeki (1956–58), Kalos Limen (1959–60), w Aleksandrii w Egipcie (od 1960) i Nowym Pafos na Cyprze (od 1965). Od 1959 organizatorem wykopalisk stała się Polska Stacja Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego w Kairze, założona z inicjatywy K. Michałowskiego. Główne czasopisma publikujące informacje z zakresu archeologii greckiej wydawane w Warszawie: „Archeologia” (od 1949), „Études et Travaux” (od 1966).

Ateny, Akropol — na pierwszym planie Agora