2) filoz. termin używany w kilku znaczeniach, genetycznie związanych z wielorakimi znaczeniami nadawanymi słowu „
ratio” [‘rozum’]. W sporze o pochodzenie wiedzy i o metody jej uzasadniania, w opozycji do empiryzmu, racjonalizm upatruje w rozumie naczelne (lub w wersji skrajnej — jedyne) źródło poznania i kryterium prawdy (tzw. racjonalizm
genetyczny,
natywizm) oraz uznaje istnienie poznania niezależnego od doświadczenia, „czysto rozumowego”, i możliwość uzasadniania wiedzy bez odwoływania się do doświadczenia (tzw. racjonalizm
metodologiczny,
aprioryzm). W wersji skrajnej racjonalizm występował w filozofii starożytnej (Parmenides z Elei, Platon), w wersji umiarkowanej — w czasach nowożytnych, zwłaszcza w tzw. wielkich systemach filozoficznych (R. Descartes, B. Spinoza, G.W. Leibniz). Racjonalizm jako stanowisko przeciwstawne irracjonalizmowi głosi, że jedynie wartościowe jest poznanie racjonalne, tj. zgodne z rezultatami nauki, odrzuca wszelkie środki i sposoby poznania dostarczające wiedzy niedyskursywnej i niepoddającej się sprawdzeniu (np. intuicję, objawienie); racjonalizm w tym rozumieniu postuluje krytycyzm, antydogmatyzm i obiektywność w ocenie wiedzy, akcentując czynną rolę
rozumu wiąże się zwykle z
idealizmem teoriopoznawczym, w przeciwstawieniu do intelektualizmu właściwego realizmowi teoriopoznawczemu (
realizm epistemologiczny), który przyjmuje pierwotność biernego zachowania intelektu względem oddziałującego z zewnątrz
bytu.
W szczególnym rozumieniu występuje termin racjonalizm w etyce i estetyce; racjonalizm
etyczny wyraża pogląd, wg którego rozum jest najwyższą normą moralną lub głosi, że wartość moralna czynów jest zdeterminowana wiedzą o rzeczywistości; racjonalizm
estetyczny utrzymuje, iż rozum odgrywa główną rolę w przeżyciu estetycznym lub że o wartości artystycznej dzieła sztuki stanowi przejrzystość i racjonalność jego konstrukcji.
