żupy krakowskie,
warzelnie i kopalnie soli w Bochni i Wieliczce;
żupy krakowskie
Encyklopedia PWN
XIII w.–1772 własność panującego, 1772–1918 — rządu Austrii, od 1918 — państwa polskiego; w końcu XVI–początek XVIII w. należała do nich także warzelnia w Dobiegniewie nad Wisłą oraz składy solne w środkowej Polsce. Początki eksploatacji soli z solanek powierzchniowych na terenie żup krakowskich sięgają połowy IV tysiąclecia p.n.e., ok. 1250 rozpoczęto wydobywanie soli kamiennej w Bochni, ok. 1280 w Wieliczce; 1368 żupy krakowskie otrzymały ordynację górniczą (aktualizowaną 1649 i 1743), dostarczały one ok. 1/3 wszystkich dochodów do skarbu królewskiego; zarządzał nimi żupnik, któremu podlegali podżupkowie (po jednym w Bochni i w Wieliczce), nadzór techniczny sprawowali bachmistrzowie; pod koniec średniowiecza żupy krakowskie zatrudniały ok. 500–600 osób, ich produkcję roczną szacuje się na ok. 12,5 tysiąca t soli, XVII–XVIII w. odpowiednio ok. 1250–1400 osób i ok. 32–40 tysięcy t soli; większe zmiany w administracji żup krakowskich wprowadzili dopiero Austriacy po 1772, nastąpił duży rozwój przestrzenny kopalń oraz wzrósł ich poziom techniczny; w Wieliczce 1724–1913 nie prowadzono produkcji warzelniczej z powodu trudności opałowych. Na przełomie XIX i XX w. saliny wielicko-bocheńskie zatrudniały ok. 1,4–2 tysiące pracowników i dostarczały ok. 85–142 tysiące t soli rocznie. W Wieliczce 1996 zakończono eksploatację złoża (1964 zaprzestano wydobywania soli kamiennej, ograniczając się do produkcji warzelniczej), w Bochni — 1990; obie kopalnie zostały uznane za obiekty zabytkowe i dostosowane do celów muzealnych, turystycznych i sanatoryjnych.
