złoto

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

złoto, Au, aurum,

pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 79;

Symbol: Au

Nazwa łacińska: Aurum

Liczba atomowa: 79

Pierwiastek promieniotwórczy: nie

Grupa układu okresowego pierwiastków: 11 — miedziowce

Odkrycie: starożytność

względna masa atomowa 196,96654; złoto należy do grupy miedziowców; metal szlachetny o barwie żółtej, miękki, kowalny (można otrzymać folie złota o grubości tysięcznych części mm); temperatura topnienia 1064,43°C, temperatura wrzenia 3080°C, gęstość 18,88 g/cm³; złoto jest odporne na działanie tlenu, powietrza, kwasów; roztwarza się tylko w wodzie królewskiej i roztworach cyjanków w obecności tlenu; przyjmuje stopnie utlenienia III i I; tworzy związki koordynacyjne; jego sole są nietrwałe — łatwo ulegają redukcji do metalu; złoto tworzy roztwory koloidowe, mające, zależnie od stopnia rozdrobnienia, barwy: fioletową, czerwoną lub niebieską. W przyrodzie występuje bardzo rzadko, najczęściej w stanie rodzimym; zwykle zawiera domieszkę srebra powyżej 2% (przy zawartości 20–50% Ag nosi nazwę elektrum), platyny, palladu, miedzi. W osadowych skałach okruchowych (piaski złotonośne), występuje w formie nieregularnych ziaren; w strefie wietrzenia najmniejsze ziarna złota przechodzą do roztworu i ponownie złoto wytrąca się na powierzchni większych ziaren powodując ich dalszy rozrost — powstają duże samorodki (masa największego przekracza 150 kg). Największe złoża wydobywanego obecnie złota znajdują się w: RPA (Witwatersrand w Transwalu), Kanadzie, Australii, Brazylii. W Polsce złoto rodzime było wydobywane ze żwirów rzecznych Dolnego Śląska (Złotoryja, Legnickie Pole, Mikołajewice), z żył kwarcowych w Tatrach; obecnie jest uzyskiwane jako produkt uboczny z rud miedzi w Legnicko-Głogowskim Okręgu Miedziowym. Złoto ze złóż wydobywa się przeprowadzając je działaniem roztworu cyjanku sodu w obecności powietrza w rozpuszczalny w wodzie związek koordynacyjny: 4Au + 8NaCN + 2H₂O + O₂ = 4Na[Au(CN)₂] + 4NaOH, a z roztworu strąca się je działaniem cynku (redukcja); złoto otrzymuje się również ze szlamu anodowego, pozostałego po elektrolitycznej rafinacja srebra lub miedzi. Złoto, zwykle w postaci stopów ze srebrem, miedzią i platyną, stosuje się m.in. w jubilerstwie, stomatologii, do wyrobu monet, aparatury specjalnej, w elektrotechnice; związki złota są używane w fotografii, dawniej także w lecznictwie; złoto koloidowe (tzw. purpura Kasjusza) służy do barwienia szkła i porcelany.

Złoto jest jednym z najwcześniej poznanych metali — barwa i blask ułatwiały dostrzeżenie go w żwirach rzecznych, duża gęstość ułatwiała wydobycie, a kowalność — obróbkę. W Egipcie było znane od czasów predynastycznych, na Pustyni Arabskiej i w Nubii wydobywano je aż do podboju rzymskiego; rozkwit wydobycia wiązał się z okresami potęgi państwa faraonów, w którym złoto było symbolem ich boskiej władzy (w jedynym nierozgrabionym grobowcu Tutanchamona, odkrytym 1922, znaleziono 40 ton złota). Z Egiptu złoto wędrowało także do państw Mezopotamii i in. państw Bliskiego Wschodu, w których wydobycie było niewielkie; w państwach tych przestało ono być atrybutem władzy, a stało się pieniądzem (pierwsze złote monety bito w VII w. p.n.e. w Lidii z jasnożółtego elektrum). W czasach rzymskich pogoń za złotem była czynnikiem ekspansji terytorialnej (Dacja, Iberia, Galia, zwana Galią Aurifera). Złote skarby starożytnego Rzymu odziedziczyło średniowieczne Bizancjum, natomiast w zachodniej Europie niewielkie wydobycie (dolina Renu, Czechy, Dolny Śląsk, Alpy) nie zaspokajało potrzeb; brak złota hamował rozwój gospodarczy. Rozwój i potęgę gospodarczą miast włoskich (pierwsze po 8 wiekach złote monety w XIII w.) zapewnił dopływ złota z obszarów położonych na południe od Sahary. Średniowieczne próby uzyskania tzw. kamienia filozoficznego, który — jak wierzono — umożliwiłby przekształcanie metali nieszlachetnych w złoto (mimo iż były bezskuteczne, jeśli chodzi o  „transformację”) przyniosły rozwój metod wyodrębniania i oczyszczania substancji oraz doprowadziły do odkrycia niektórych związków chemicznych (alchemia). Od XIV w. organizowano wyprawy po złoto wzdłuż brzegów Afryki, a pod koniec XV w. wyprawy K. Kolumba, które zaowocowały wieloma odkryciami geograficznymi, ale jednocześnie stały się przyczyną zagłady cywilizacji prekolumbijskich i sprowadzenia do Ameryki niewolników. Złoto Ameryki Łacińskiej (Meksyku, krajów andyjskich i Brazylii) zasilało gospodarkę światową do połowy XIX w. Od początku XVIII w. wydobywano je w Rosji (Ałtaj), która po odkryciu złóż okruchowych (Ural 1814, Syberia) zajmowała przez krótki czas pierwsze miejsce w świecie. W 1848 zaczęła się pierwsza wielka „gorączka złota” w Kalifornii, 1951 — w Australii, później fale poszukiwaczy przetoczyły się przez cały obszar Stanów Zjednoczonych (Nevada, Kolorado, Dakota Południowa, Alaska), Australii i Syberii. Obfitość złota umocniła tzw. złoty system, oparty na parytecie i nieograniczonej wymienialności złota i banknotów. System ten aż do wybuchu I wojny światowej stanowił uosobienie kapitalizmu w okresie jego gwałtownego rozkwitu. W 1886 odkryto olbrzymie złoża złotonośnych zlepieńców w regionie Witwatersrand w Afryce Południowej (było to powodem aneksji republik burskich przez Wielką Brytanię); 1909 odkryto złoża tarczy laurentyńskiej, w latach 20. i 30. — złoża w regionie Ałdanu i w dorzeczu Kołymy w ZSRR. Upadek złotego systemu nie zmniejszył roli złota, perturbacje spowodowała II wojna światowa („ucieczka” złota z Europy do USA), gdy złoto stało się elementem gry politycznej. W 1976 nastąpiła demonetaryzacja złota — złoto stało się towarem, nastąpił wzrost cen i popytu na nie. Utrzymuje się wysoki poziom wydobycia —2005, w przeliczeniu na czysty metal, wynosiło ono ok. 2,5 tysiąca t.

Szczególną cechą złota jest kumulacja nowej produkcji i praktycznie niezniszczalnych istniejących zasobów. Ocenia się, że dotychczas wydobyto ponad 120 tysięcy t tego kruszcu, z tego ok. 60% jest w rękach prywatnych (głównie w postaci wyrobów jubilerskich), resztę stanowią przede wszystkim rezerwy państwowe. Większość bieżącej produkcji wykorzystuje się na wyroby jubilerskie; przemysł, głównie elektroniczny i dentystyka zużywają łącznie ok. 15% złota.