Zaolzie,
nazwa stosowana od lat 20. XX w. w polskim piśmiennictwie politycznym na określenie leżącej na zachód od Olzy części Śląska Cieszyńskiego, która po 1918 znalazła się w granicach Czechosłowacji, lecz była zamieszkana przez znaczny (w części gmin dominujący) odsetek ludności polskiej;
Zaolzie
Encyklopedia PWN
używano też terminów Śląsk Zaolzański (lub Zaolziański), Śląsk za Olzą; termin Zaolzie stosowano także od X 1938 na określenie obszaru anektowanego przez Polskę; współcześnie termin ma znaczenie historyczne i Zaolzie nie jest wyodrębnione z całości ziem czeskich Śląska; obszar ten, o nie określonych ściśle granicach, obejmował powiaty: czeskocieszyński, frysztacki, częściowo frydecki; wg spisu ludności 1910 mieszkało tam 164 tys. Polaków, 37 tys. Czechów i 25 tys. Niemców, 1921 — ok. 95 tys. Polaków (większość — przeważnie ewangelicy — w powiecie jabłonkowskim, blisko połowa we frysztackim i cieszyńskim, poniżej 10% we frydeckim), 1930 — 108 tys. (rzeczywiście liczba była nieco wyższa, a trudny do ustalenia odsetek ludności nie miał sprecyzowanej świadomości narodowej). 2 i 5 XI 1918 lokalne władze: polskie Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego i czeskie Narodni Výbor na Śląsku, dokonały tymczasowego podziału Śląska Cieszyńskiego (Śląsk) na zasadzie etnicznej, zastrzegając, że nie przesądza to przyszłej granicy (porozumienia nie uznał rząd w Pradze); od XII 1918 trwała koncentracja czeskich sił wojskowych głównie w rejonie Morawskiej Ostrawy i Frýdka; 23 I 1919 rząd Czechosłowacji, nie chcąc dopuścić do przeprowadzenia przez władze polskie wyborów do sejmu na ziemi cieszyńskiej, zażądał wycofania wojsk polskich z całego obszaru Śląska Cieszyńskiego (poza rzekę Białą), a po odmowie rozpoczął działania zaczepne; w nocy z 26 na 27 I wojska polskie zostały zmuszone do odwrotu i wojska czeskie zajęły cały obszar dawnego księstwa cieszyńskiego, aż po Wisłę. 3 II 1919 w Paryżu, pod naciskiem państw ententy, parafowano porozumienie o wytyczeniu nowej linii demarkacyjnej dzielącej sporny obszar do czasu przeprowadzenia plebiscytu; VII 1920 Rada Ambasadorów podzieliła ten obszar, rezygnując z plebiscytu; decyzja ta pozostawiła po stronie czeskiej część powiatu cieszyńskiego i frysztackiego z przewagą polskiej ludności; spowodowało to emigrację części działaczy polskich z terenu przyznanego Czechosłowacji. W 1918–38 na Zaolziu działały polskie organizacje, szkoły i partie polityczne; ludność polska była szykanowana przez lokalne władze i organizacje czeskie, co stało się podłożem konfliktów, podsycanych po 1933 przez polską dyplomację. Po układzie monachijskim, w sytuacji zagrożenia Czechosłowacji przez Niemcy, 30 IX 1938 rząd polski wystosował do Pragi ultimatum domagające się oddania Śląska Zaolziańskiego; rząd czeski był zmuszony uznać to żądanie; 2 X wojska polskie wkroczyły na teren Zaolzia; zaanektowany obszar obejmował 906 km2 i liczył ok. 258 tys. mieszkańców; władze polskie rozpoczęły usuwanie z pracy i wydalanie za granicę Czechów (ok. 20 tys.) i w mniejszym stopniu Niemców; wprowadzono ustawodawstwo polskie, a miejscowe przedsiębiorstwa próbowano włączyć w organizm gospodarczy Polski; polską administrację zwalczała czeska organizacja konspiracyjna Slezský odboj. W okresie okupacji niemieckiej Zaolzie wcielono do Rzeszy; po wyzwoleniu 1945 przywrócono granicę sprzed 1 X 1938, wbrew polskim staraniom o zachowanie tego terenu w granicach Polski. Po 1945 lokalne władze czeskie dyskryminowały ludność polską, zwłaszcza osoby współpracujące z polską administracją po IX 1938; znacznie zmniejszył się odsetek ludności polskiej (1991 — ok. 45 tys. Polaków); powstawały jednak państwowe szkoły z językiem polskim, po 1948 reaktywowano niektóre polskie organizacje. W 1955 powołano dwustronną komisję mieszaną do wytyczenia granicy polsko-czeskiej; 13 VI 1958 w Warszawie, Polska i Czechosłowacja podpisały umowę o wytyczeniu granicy państwowej, zgodnej ze stanem z 1 I 1938.
