Zakład Narodowy im. Ossolińskich (ZNiO), Ossolineum,
biblioteka i wydawnictwo we Wrocławiu (najstarsze z istniejących w Polsce), zał. 1827 we Lwowie;
Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Encyklopedia PWN
będące kontynuacją biblioteki ufundowanej przez J.M. Ossolińskiego 1817 w Wiedniu, przeniesionej 1827 do Lwowa; jej celem było gromadzenie piśmiennictwa pol., muzealiów, prowadzenie pracy nauk., kult., wydawniczej. ZNiO rozpoczął działalność 1827. W zbiorach, powiększanych gł. dzięki darom i zapisom, w mniejszym stopniu — zakupom, udostępnianych od 1832 (otwarcie czytelni), znalazły się rękopisy, archiwalia, prywatne biblioteki i kolekcje muzealne, m.in. Lubomirskich, J.S. Bąkowskiego, S. Wronowskiego. Działalność edytorską Ossolineum zapoczątkowało 1828 wyd. własnego czasopisma, ukazującego się z przerwami pod różnymi nazwami do dziś. W uruchomionej 1833 drukarni tłoczono nielegalne druki o treści patriotycznej, wskutek czego władze austr. 1834 zamknęły Zakład; reaktywowano go 1839–48. Publikował gł. podręczniki szkolne (monopol na Galicję 1878–1918), wznawiał też fundamentalne dla kultury pol. dzieła. W okresie zaborów pełnił funkcję biblioteki nar., stanowił ośr. życia nauk. i kult. kraju (organizacja odczytów, wykładów, wystaw itp.). Zasłużeni dyrektorzy: A. Bielowski (1851–76), W. Kętrzyński (1876–1918).
Po odzyskaniu niepodległości za dyrekcji A. Bernackiego (1918–39), prócz podręczników, ZNiO publikował coraz liczniejsze prace nauk., gł. z zakresu humanistyki, klas. literaturę pol. i powszechną, utwory współcz. pisarzy pol., m.in. w ukazujących się do dziś seriach «Biblioteka Narodowa» (przejęta 1933 od Krak. Spółki Wydawniczej). W 1926 dział wydawniczy przekształcono w samodzielne wydawnictwo ZNiO z oddziałami w Krakowie i Warszawie. Do poprawy sytuacji Biblioteki przyczyniło się Tow. Przyjaciół Ossolineum (zał. 1926), przyznanie jej egz. obowiązkowego (1927), a także liczne dary (m.in. archiwum Sapiehów, kolekcja Pawlikowskich z Medyki); 1938 zbiory ZNiO liczyły ponad 0,5 mln jednostek biblioteczno-muzealnych.
Wybuch II wojny światowej spowodował napływ darów i depozytów; dzięki staraniom tymczasowego zarządu, a zwłaszcza J. Borejszy (dyr. XII 1939–III 1940, kurator 1950–51), biblioteka — upaństwowiona przez władze Ukr. SRR — przejęła wiele księgozbiorów po likwidowanych pol. organizacjach i instytucjach. Księgozbiór Ossolineum stał się podstawą organizowanej 1940 lwow. filii biblioteki Akad. Nauk Ukr. SRR. Decyzją władz ukr. działalność wydawnicza została zawieszona, drukarnia i nakłady przeszły na własność państwa, muzealia przekazano muzeom ukr., gł. lwow. W 1944 okupanci niem. część zbiorów przewieźli do Biblioteki Jag., następnie do Zagrodna (niem. Adelsdorf), gdzie przetrwały wojnę. W 1946 i 1947, na mocy porozumienia rządów, część lwow. zbiorów Ossolineum przewieziono do Wrocławia (muzealia umieszczono w Muzeum Nar. we Wrocławiu); systematycznie włączano do nich rozproszone wskutek wojny materiały ossolińskie, a także księgozbiory bibliotek podworskich. Po likwidacji fundacji (dekret z 1952, przywrócona ustawą z 1995) Ossolineum, podzielone na autonomiczne jednostki — bibliotekę i wydawnictwo — 1953 podporządkowano PAN (do 1995).
Biblioteka, o charakterze gł. humanist., jest największym księgozbiorem PAN, dokumentującym dawną i współcz. kulturę pol.; w jej zbiorach (2004 — 1,65 mln jednostek bibliotecznych) znajdują się m.in. liczne rękopisy, w tym autografy najwybitniejszych pisarzy pol., ich korespondencja, stare druki, czasopisma z XVII, XVIII w., numizmaty, pieczęci; publikuje własne prace dokumentacyjne, katalogi, czasopisma.
Wydawnictwo publikuje prace placówek Wydziału I, centralnych i międzywydziałowych PAN oraz własne, gł. z zakresu nauk humanist., zwłaszcza filologii, sztuki, architektury, etnografii, historii polit., społ. i gosp., filozofii, językoznawstwa, bibliologii, także fizyki, chemii i in. nauk. mat.-przyr.; wydaje literaturę piękną pol. (w latach 70. zwłaszcza utwory pisarzy z regionu dolnośląskiego) i powszechną, czasopisma w językach pol. i obcych.
