wzrok

wzrok, zmysł wzroku, widzenie,

czynność zmysłowa polegająca na odbiorze informacji o środowisku zewnętrznym za pomocą promieniowania elektromagnetycznego w zakresie długości fal 380–790 nm;

na światło reagują niektóre pierwotniaki, u prostych tkankowców, np. u dżdżownicy, bodźce świetlne odbierają wyspecjalizowane fotoreceptory rozmieszczone na przednim odcinku ciała; jednak widzenie w postaci obrazów występuje wraz z pojawieniem się narządów umożliwiających ich powstawanie na światłoczułej powierzchni. U prymitywnych głowonogów, łodzików funkcję tę spełniają oczy bezsoczewkowe z małym otworkiem; doskonalszą formą narządu wzroku są oczy złożone, typowe m.in. dla stawonogów, zbudowane z wielu setek lub tysięcy samodzielnie funkcjonujących tzw. omatidiów. Narządem wzroku kręgowców jest oko wyposażone w złożony aparat optyczny umożliwiający powstawanie ostrego, odpowiednio oświetlonego, odwróconego obrazu na siatkówce; drobne różnice w umiejscowieniu i konfiguracji obrazu tego samego przedmiotu na siatkówkach obu oczu są głównie podstawą widzenia przestrzennego (stereoskopowego), umożliwiającego m.in. ocenę odległości; zakres przestrzeni obejmowanej przez wzrok przy nieruchomo ustawionej gałce ocznej nazywa się polem widzenia, w którym wyróżnia się część środkową, odpowiadającą dołkowi środkowemu siatkówki, i część obwodową, z której światło pada na obszar peryferyjny siatkówki; światłoczułymi elementami siatkówki są komórki fotoreceptorowe, reagujące na słabe oświetlenie, lecz nie rozróżniające barw — pręciki (obecne w części peryferyjnej siatkówki), oraz wrażliwe na barwy i na silne oświetlenie — czopki (występujące głównie w dołku środkowym). Światło powoduje reakcję fotochemiczną polegającą na powstawaniu związków pobudzających fotoreceptory; w pręcikach taką rolę pełni retinen, pochodzący z rozpadu rodopsyny. Przy dłuższym przebywaniu w warunkach słabego oświetlenia dochodzi do adaptacji wzroku do ciemności — jest to związane z syntezą dużych ilości rodopsyny i uwrażliwieniem pręcików na słabe światło; przejściu do oświetlonego pomieszczenia towarzyszy rozpad części nagromadzonej rodopsyny, co jest podstawą adaptacji wzroku do światła. Pobudzenie fotoreceptorów przenosi się na komórki horyzontalne i potem na komórki zwojowe siatkówki, których aksony przewodzą impulsy do ośrodkowego układu nerwowego. W obrębie dołka środkowego każda komórka zwojowa jest związana z 1 czopkiem, powoduje to, że jej pole recepcyjne jest za małe, a zatem zdolność rozdzielcza oka (rozróżnianie 2 blisko leżących punktów) największa. W części peryferyjnej natomiast 1 komórka zwojowa odbiera pobudzenie wielu pręcików, co obniża zdolność rozdzielczą, ale podnosi wrażliwość tego obszaru siatkówki na słabe oświetlenie. Widzenie barw umożliwiają 3 rodzaje czopków o względnej wybiórczej wrażliwości na zakresy widma słonecznego odpowiadające barwie czerwonej, zielonej i niebieskiej; jednakowe pobudzenie tych czopków daje wrażenie barwy białej. Impulsy nerwowe z komórek zwojowych siatkówki docierają z różną szybkością do okolicy wzrokowej w płacie potylicznym kory mózgowej; najszybciej dochodzą mało precyzyjne, w tonacji czarno-białej, obrazy przedmiotów nagle pojawiających się w polu widzenia; w dalszej kolejności dociera do kory informacja o szczegółach oglądanych przedmiotów i ich barwach; najwolniej są przekazywane impulsy z peryferyjnego obszaru siatkówki. W czynności widzenia ważną rolę odgrywa rozróżnianie kontrastów (granicy między jasnymi i ciemnymi elementami przedmiotów); fizjologiczny mechanizm tej zdolności występuje już w siatkówce w postaci tzw. hamowania obocznego; polega on na hamowaniu przez komórki horyzontalne znajdujących się w ich pobliżu komórek zwojowych; konsekwencją tego jest względnie słabe pobudzenie tych komórek w wyniku jednakowego oświetlenia ich sąsiadujących pól recepcyjnych, natomiast silne pobudzenie, gdy odpowiednie punkty siatkówki są oświetlone nierównomiernie. Złożone procesy umożliwiające kontrastowe widzenie zachodzą w korze mózgowej; są one związane z reagowaniem komórek nerwowych kory na szczegółowe, wzorcowe elementy obrazu, jak linie proste o określonym kierunku, krzywizny lub ruch. W częściach asocjacyjnych okolicy wzrokowej kory mózgowej zachodzi proces scalania (integracji) tej informacji, który jest podstawą percepcji wzrokowej. Natomiast kodowanie informacji, będące podstawą pamięci wzrokowej, zachodzi w tzw. okolicy dolnoskroniowej płata skroniowego kory.

Oko złożone mrówki