wychowanie
 
Encyklopedia PWN
wychowanie,
w szerokim znaczeniu — wszelkie zjawiska związane z oddziaływaniem środowiska społecznego i przyrodniczego na człowieka, kształtujące jego tożsamość, osobowość, postawy; w znaczeniu węższym — oddziaływania organizowane celowo, mające prowadzić do pożądanych zmian w funkcjonowaniu jednostek i grup.
Współczesne wychowanie jest traktowane jako całokształt procesów i oddziaływań zachodzących w toku wzajemnych relacji między dwiema osobami, pomagających im rozwijać własne człowieczeństwo. Zakłada ono uznanie i afirmację wolności, dzięki której obie strony interakcji mogą ujawniać i urzeczywistniać wobec siebie wartości nadające sens ich życiu. W tak rozumianym wychowaniu nie ma wychowawców i wychowanków, ale są spotykające się ze sobą osoby, które obdarowują się swoim człowieczeństwem. Aby to się mogło dokonać, muszą one wzajemnie otworzyć się na siebie, uznać własną wolność i godność, a także okazać autentyczność, poczucie odpowiedzialności, zaufanie i empatię. Wychowanie jest więc dialogiem między osobami, a zatem zakłada wymienność ról: mówienia i słuchania, dawania i brania, czy też oferowania i asymilowania.
W świetle najnowszych badań nad istotą pojęcia wychowaniem można doszukiwać się jego znaczenia w wyrazie chowanie rozumianym jako skrywanie, czyli chowanie czegoś przed kimś. Połączenie tego pojęcia z prefiksem wy- generuje jego nowy sens, nawiązujący do etymologii słowa edukacja, gdzie wychowanie jest „wydobywaniem” na jaw tego, co jest chowane. Wychowanie staje się wówczas umożliwieniem dostrzeżenia tego, co skrywa natura ludzka, co jest jej duchowym bogactwem, potencjałem, dzięki czemu człowiek może stać się osobą świadomie realizującą się w życiu.
Spór o istotę wychowania sprowadza się do tego, czy wychowawca intencjonalnie orientuje się w relacjach z wychowankiem na zdobywanie przezeń tożsamości osobowej i jego samorealizację, czy też przede wszystkim uwzględnia potrzeby, oczekiwania, interes i normy zewnętrzne (społeczne, prawne, moralne). W obu jednak sytuacjach, kierując się wolnością, wspieraniem i wyzwalaniem, lub przymusem i presją, zmierza w sposób mniej lub bardziej świadomy i systematyczny do zaistnienia względnie trwałych zmian w osobowości, postawach czy w zachowaniach wychowanka. W zależności od swoistości owych oddziaływań można wydzielić wychowanie umysłowe, religijne, moralne, fizyczne, estetyczne czy seksualne, natomiast ze względu na wiek osoby wychowywanej wyróżnia się wychowanie dzieci (pedologia), dorosłych (andragogika) i ludzi starszych (gerontologia lub geragogika).
Socjologowie wskazują na społeczno-historyczny kontekst wychowania, definiując je jako najstarszy proces społeczny, który sprowadza się do oddziaływania pokolenia dorosłych na jednostki niedojrzałe. Dzięki niemu zachowane czy rekonstruowane są wartości i struktury społecznego bytu. Wychowanie staje się wówczas interwencją zmierzającą do wdrożenia młodej generacji do pożądanego stanu kultury i do uczestnictwa w życiu różnych struktur społecznych (np. rodziny, grupy zawodowej, środowiska lokalnego). Najstarszą formą tej interwencji jest wychowanie naturalne, które realizuje się przez sam fakt egzystencji człowieka w danym mu świecie. Wyróżnia się także wychowanie instytucjonalne, jakim jest ciąg zamierzonych działań w powołanych przez państwo, podmiot społeczny lub osobę fizyczną placówkach typu: żłobek, przedszkole, szkoła, stowarzyszenie, dom dziecka, świetlica osiedlowa, dom kultury, biblioteka. Ten typ wychowania wymaga jednak profesjonalnie przygotowanych do tego celu wychowawców.
Krytycy wychowania zwracają uwagę na to, iż występowanie planowo organizowanych oddziaływań czy interwencji pedagogicznych może wynikać z utożsamiania wychowanka z niedoskonałym bytem ludzkim, który potrzebuje pomocy dorosłych (specjalistów) oraz zewnętrznego wsparcia własnego rozwoju. Ujęcie takie prowadzi do instrumentalizacji i uprzedmiotowienia dziecka, pozbawiając go autonomicznego potencjału i zdolności do samostanowienia oraz samorealizacji. Występując przeciwko wychowaniu, krytycy mają zatem na uwadze jego wynaturzenia, czyli wszystko to, co uzurpując sobie prawo do bycia wychowaniem, przyjmuje jego zewnętrzne znamiona, w istocie nim nie będąc. Wbrew zatem wiedzy potocznej wychowanie nie powinno być traktowane jako tresura, trening, czy urabianie drugiej osoby. Nie jest ono bowiem psychiczną manipulacją.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia