Wajda Andrzej, ur. 6 III 1926, Suwałki, zm. 9 X 2016, Warszawa,
reżyser filmowy i teatralny.
Wajda Andrzej
Encyklopedia PWN
fot. S. Kuruliszwili/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
W 1972–83 kierownik artystyczny zespołu filmowego „X”, opiekun młodych reżyserów tworzących nurt tzw. kina moralnego niepokoju; 1978–83 prezes Stowarzyszenia Filmowców Polskich, 1978–81 także Polskiej Federacji Dyskusyjnych Klubów Filmowych (od 1981 honorowy); 1988 powołany przez L. Wałęsę w skład Komitetu Obywatelskiego przy przewodniczącym NSZZ „Solidarność”, przewodniczył (do 1994) Radzie Kultury przy Prezydencie RP; 1989–91 senator; od 1994 członek PAU; 1997 został członkiem francuskiej Akademii Sztuk Pięknych. Reprezentant kina autorskiego, kreacyjnego i politycznego; nowator w dziedzinie języka filmowego; w różnorodnej twórczości filmowej, czerpiącej głównie z malarstwa i literatury (polskiej i obcej), nawiązywał do narodowej tradycji romantycznej (problemy heroizmu i wyborów moralnych), nasycając narrację filmową poetycką metaforą i symboliczno-barokową ekspresją stylistyczną; emocjonalne widzenie historii łączył z zainteresowaniem wartościami uniwersalnymi (miłość, nienawiść, śmierć). W latach 50. jeden z głównych twórców polskiej szkoły filmowej, reżyser reprezentatywnych dla niej dzieł (Pokolenie 1955 wg B. Czeszki, Kanał 1957 wg J.J. Stawińskiego oraz Popiół i diament 1958 wg J. Andrzejewskiego, Lotna 1959 wg W. Żukrowskiego); prowadząc artystyczny dyskurs na temat polskości, oceny tradycji i historii narodowej tworzył filmowe adaptacje dzieł literackich (Popioły 1965 wg S. Żeromskiego, Brzezina 1970 oraz Panny z Wilka 1979 — oba wg J. Iwaszkiewicza, Krajobraz po bitwie 1970 wg T. Borowskiego, Wesele 1972 wg S. Wyspiańskiego, Ziemia obiecana 1975 wg W. Reymonta, także serial telewizyjny tegoż roku, Kronika wypadków miłosnych 1985 wg T. Konwickiego, Wielki Tydzień 1995 wg J. Andrzejewskiego, Pan Tadeusz 1999 wg poematu A. Mickiewicza, Zemsta 2002 wg A. Fredry); artystyczne przedstawienie współczesnego etosu robotniczego stanowi dyptyk polityczny Człowiek z marmuru (1976) i Człowiek z żelaza (1981, nagrodzony Złotą Palmą w Cannes); autopolemiką z przesłaniem Popiołu i diamentu stał się dramat filmowy Pierścionek z orłem w koronie (1993 wg powieści A. Ścibora-Rylskiego Pierścionek z końskiego włosia); w filmie Katyń (2007, nominacja do Oscara, nagrodzony 7 Orłami) pokazał zbrodnię sowiecką z perspektywy żon, matek i sióstr polskich oficerów; ponadto filmy zrealizowane we współpracy z zagranicznymi producentami, głównie w Niemczech (m.in. Piłat i inni 1972 wg M. Bułhakowa, Miłość w Niemczech 1983, Korczak 1990) i Francji (m.in. Danton 1982 wg S. Przybyszewskiej); współpraca z telewizją, m.in. seriale (Z biegiem lat, z biegiem dni 1980, także inscenizacja w krakowskim Starym Teatrze 1978) oraz spektakle Teatru Telewizji (Makbet 1969, Noc listopadowa 1978, Bigda idzie wg J. Kadena-Bandrowskiego 2001); odkrył wiele indywidualności aktorskich (Z. Cybulski, K. Janda, D. Olbrychski, W. Pszoniak, A. Seweryn). Współpraca z teatrami w kraju (wieloletnia ze Starym Teatrem w Krakowie, w Warszawie z Teatrem Ateneum, Teatrem na Woli i Teatrem Powszechnym — także dyrektor artystyczny 1989–90) i za granicą; zrealizował m.in. adaptacje prozy F. Dostojewskiego (Biesy 1971 Kraków, 1974 New Haven, 2004 Moskwa, ekranizacja 1987 Francja; Nastasia Filipowna wg Idioty 1977 Kraków, 1989 Tokio, ekranizacja 1994 Japonia; Zbrodnia i kara 1984 Kraków, 1986 Berlin Zachodni), dramatów Wyspiańskiego (Wesele 1963 i 1991 Kraków; Noc listopadowa 1974 Kraków, 1979 Weimar), Przybyszewskiej (Sprawa Dantona 1975 Warszawa, 1978 Sofia, 1982 Wenecja), W. Szekspira (Hamlet 1960 Gdańsk, 1981 i 1989 Kraków), E. Brylla (Dybuk 1988 na motywach sztuki Sz. Anskiego, Kraków i Tel Awiw-Jaffa). Otrzymał wiele polskich i zagranicznych nagród, w tym za całokształt twórczości — nagrodę państwową I stopnia 1974, Cezara 1982, Felixa 1990, Złotego Lwa na MFF w Wenecji 1998, Orła 1999, Oscara 2000, Platynowe Lwy na FPFF w Gdyni 2005, Złotego Niedźwiedzia na MFF w Berlinie 2005. Inicjator (1994) i jeden z fundatorów Centrum Kultury Japońskiej w Krakowie. Wielokrotnie odznaczany (m.in. japońską Nagrodą Premium Imperiale 1996, francuskim Orderem Oficera Legii Honorowej 1982); 2011 odznaczony Orderem Orła Białego; członek Europejskiej Akademii Filmowej. Od 2001 prowadził w Warszawie Mistrzowską Szkołę Reżyserii Filmowej A. Wajdy.
