Unia Europejska

Unia Europejska (UE), ang. European Union (EU), fr. Union européenne,

międzynarodowe ugrupowanie integracyjne, istniejące od 1 XI 1993, którego podstawą są suwerenne, europejskie państwa narodowe, tworzące związek gospodarczo-polityczny.

Powstanie UE było efektem wieloletniego, rozpoczętego po II wojnie światowej, procesu integracji europejskiej obejmującego początkowo kraje Europy Zachodniej, a od lat 90. XX w. także państwa Europy Środkowowschodniej. Pojęcie „unia europejska” zaczęło pojawiać się we wspólnotowych dokumentach politycznych na początku lat 70. XX w., m.in. w tzw. Raporcie Tindemansa (1975) zawierającym założenia przyszłej unii. Kolejne działania nastąpiły w połowie lat 80. XX w. (np. 1985 projekt traktatu ustanawiającego UE). Przełom nastąpił na początku lat 90. XX w., wraz z podpisaniem 7 II 1992 Traktatu o Unii Europejskiej (tzw. traktat z Maastricht), który wszedł w życie 1 XI 1993, ustanawiając UE jako nową formę wspólnoty państw i narodów Europy.

UE została zbudowana na bazie Wspólnot Europejskich powstałych w latach 50. XX w. — Europejskie Wspólnoty Węgla i Stali (EWWiS, istniała 1952–2002), Europejskie Wspólnoty Gospodarcze (EWG, działała od 1958, od 1993 — Wspólnota Europejska) i Europejskie Wspólnoty Energii Atomowej (Euratom, od 1958). W przeciwieństwie do Wspólnot, które są podmiotami prawa międzynarodowego, UE nie jest samodzielną organizacją międzynarodową (nie ma osobowości prawnej), lecz swoistym spoiwem łączącym Wspólnoty i uzupełniającym je o inne formy współpracy. Konstrukcję UE oparto na 3 filarach, którymi są: 1) Wspólnoty Europejskie (obejmują m.in. wspólnotowy system instytucjonalno-prawny, wspólną politykę rolną, politykę regionalną, wspólny rynek wewnętrzny, unię gospodarczą i walutową, ochronę środowiska), 2) wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa, 3) współpraca w zakresie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych. Fundamentalnymi zasadami, na których UE opiera swą działalność, są: wolność, demokracja, poszanowanie praw człowieka i praworządność. Kluczowe znaczenie ma także równość i tolerancja — w UE zakazana jest wszelka dyskryminacja ze względu na przynależność państwową, płeć, rasę czy pochodzenie etniczne, religię lub wyznanie, niepełnosprawność, wiek, a także orientację seksualną. Powszechnie uważa się, że UE funkcjonuje na zasadach wywodzących się z filozofii i demokracji greckiej, prawa rzymskiego i tradycji chrześcijańskiej. Do głównych celów UE zalicza się: trwały i zrównoważony rozwój oraz postęp społeczno-gospodarczy (m.in. przez stworzenie obszaru bez wewnętrznych granic, wzmocnienie spójności ekonomiczno-społecznej, ustanowienie unii gospodarczej i walutowej); potwierdzanie swojej tożsamości na arenie międzynarodowej; wzmacnianie ochrony praw i interesów obywateli UE; utrzymywanie i rozwijanie UE jako obszaru wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości; zachowanie i rozwijanie wspólnego dorobku prawnego (acquis communautaire). Osiąganiu celów UE służy jej system prawny, instytucjonalny i decyzyjny.

Prawo wspólnotowe dzieli się umownie na 2 podstawowe kategorie: pierwotne i wtórne (pochodne). Pierwotne źródła prawa to traktaty założycielskie: paryski z 1951 (ustanawiający EWWiS) i rzymskie z 1957 (ustanawiające EWG i Euratom), ponadto traktaty zmieniające i uzupełniające: Traktat o fuzji organów (z 1965), Jednolity akt europejski (1986), Traktat o Unii Europejskiej, Traktat amsterdamski (1997) i Traktat nicejski (2001) oraz traktaty i umowy o przystąpieniu nowych państw członkowskich oraz stowarzyszeniu i współpracy z państwami trzecimi. Do wtórnych źródeł prawa zalicza się: wiążące i niewiążące akty prawne wydawane przez instytucje wspólnotowe, tj. rozporządzenia, dyrektywy, decyzje, zalecenia i opinie. Pierwotne i wtórne źródła prawa uzupełnia orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich.

System instytucjonalny UE tworzą: instytucje polityczne (Rada Europejska, Rada UE, Komisja Europejska, Parlament Europejski), instytucje sądowe i kontrolne (Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich, Sąd Pierwszej Instancji, Europejski Trybunał Obrachunkowy i Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich), instytucje gospodarcze i finansowe (Europejski Bank Centralny, Europejski Bank Inwestycyjny) oraz organy doradczo-pomocnicze, jak Komitet Ekonomiczno-Społeczny, Komitet Regionów, Eurostat (urząd statystystyczny). Kluczową instytucją UE jest Rada Europejska, w skład której wchodzą przywódcy państw (głowy państw lub szefowie rządów) oraz przewodniczący Komisji Europejskiej; zajmuje się ona sprawami o charakterze strategicznym — ustala priorytety, ogólne polityczne wytyczne i kierunki działania oraz nadaje niezbędny impuls do rozwoju UE. Siedziby głównych instytucji UE znajdują się w Brukseli (m.in. Komisja Europejska i Rada UE), Luksemburgu (m.in. Trybunał Sprawiedliwości, Europejski Trybunał Obrachunkowy) i Strasburgu (Parlament Europejski), a także we Frankfurcie n. Menem (Europejski Bank Centralny).

Proces podejmowania decyzji w UE składa się z 3 zasadniczych etapów: inicjatywy, opinii i decyzji; uczestniczą w nim głównie Komisja Europejska (mająca inicjatywę ustawodawczą), Rada UE i Parlament Europejski. Wyróżnia się 4 główne procedury podejmowania decyzji: konsultacji, akceptacji (zgody), współpracy i współdecydowania. Poszczególne instytucje podejmują decyzje na zasadzie zwykłej lub kwalifikowanej większości głosów bądź jednomyślności. Na mocy Jednolitego aktu europejskiego oraz Traktatu amsterdamskiego podstawą podejmowania decyzji w UE jest większość kwalifikowana. Jednak w dziedzinach szczególnie ważnych z punktu widzenia interesów państw członkowskich UE (np. w kwestiach budżetowych czy podatkowych) nadal obowiązuje zasada jednomyślności.

UE dysponuje określonymi środkami finansowymi na realizację swoich celów. Dochody budżetu UE opierają się na tzw. systemie środków własnych, który obejmuje 4 główne źródła wpływów: z opłat rolnych i składek cukrowych, ceł, podatku VAT i wpłat dokonywanych przez państwa członkowskie w zależności od wielkości ich dochodu narodowego. Pieniądze z budżetu UE są przeznaczane głównie na wspólną politykę rolną (ok. 45% wszystkich wydatków) oraz politykę regionalną — fundusze strukturalne i Fundusz Spójności (ok. 35%), a ponadto na politykę wewnętrzną i zewnętrzną, pomoc przedakcesyjną, administrację i in. Dochody i wydatki budżetu UE powinny być w każdym roku zrównoważone. Unijny budżet opracowywany jest co roku, przy czym w UE istnieje również średniookresowe planowanie budżetowe, w formie tzw. perspektyw finansowe na okresy 7-letnie (np. 2000–06, 2007–13). Budżet UE, obecnie wynoszący około 115–120 mld euro rocznie, jest znikomy w porównaniu z potencjałem gospodarczym Unii (maksymalna wielkość budżetu została ustalona na poziomie 1,24% dochodu narodowego UE).

Podział kompetencji między UE a państwa członkowskie w realizacji celów i zadań opiera się na tzw. zasadzie subsydiarności (pomocniczości). Zgodnie z nią, działania na poziomie ponadnarodowym (unijnym) są podejmowane tylko wówczas, gdy nie mogą zostać lepiej i skuteczniej wykonane na szczeblu narodowym, a także wtedy, gdy wiadomo, że podjęcie pewnych działań będzie mieć konsekwencje dla wielu lub wszystkich państw członkowskich. Działania w niektórych obszarach znajdują się w kompetencjach UE i są formułowane na szczeblu ponadnarodowym (np. jednolita polityka pieniężna), inne zaś znajdują się w kompetencjach państw członkowskich i podlegają jedynie koordynacji przez instytucje UE (np. polityka gospodarcza, budżetowa czy zatrudnienia). W celu osiągnięcia większego postępu i przyspieszenia procesu integracyjnego, w ramach UE istnieje formuła tzw. ściślejszej współpracy, która umożliwia podjęcie przez część państw członkowskich pogłębionego i bardziej zaawansowanego współdziałania w niektórych dziedzinach (podlega ona jednak pewnym ograniczeniom, m.in. musi obejmować większość państw członkowskich, nie może naruszać interesów państw nieuczestniczących, nie może dotyczyć dziedzin znajdujących się w wyłącznych kompetencjach UE itp.).

Początkowo (od 1 XI 1993) w skład UE weszło 12 państw członkowskich Wspólnot Europejskich: Belgia, Dania, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Niemcy, Portugalia, Wielka Brytania i Włochy; 1 I 1995 członkami UE zostały też: Austria, Finlandia i Szwecja. Dalsze rozszerzenie UE objęło głównie państwa z dawnego bloku sowieckiego; 1 V 2004 członkami UE zostały: Cypr, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Malta, Polska, Słowacja, Słowenia i Węgry, 1 I 2007 — Bułgaria i Rumunia, a od 1 VII 2013 Chorwacja; 2021 z UE wystąpiła Wielka Brytania. UE liczy obecnie 27 państw członkowskich. Status państw kandydujących posiadają Turcja, Macedonia Północna, Czarnogóra, Serbia, Albania, Mołdawia i Ukraina.

UE nie jest europejskim „superpaństwem”, lecz ugrupowaniem integracyjnym, którego podstawą są suwerenne państwa narodowe i które w pełni respektuje ich narodową tożsamość. Każdy mieszkaniec UE, mający obywatelstwo któregokolwiek z państw członkowskich, ma jednocześnie obywatelstwo UE (przy czym to ostatnie uzupełnia, a nie zastępuje, obywatelstwo narodowe). Posiadanie obywatelstwa UE umożliwia korzystanie z określonych praw, m.in. z prawa do swobodnego poruszania się i przebywania na obszarze wszystkich państw członkowskich. Każdy obywatel UE, który przebywa na terenie państwa trzeciego, w którym jego kraj nie ma przedstawicielstwa, ma prawo do ochrony przez władze dyplomatyczne lub konsularne każdego innego państwa UE na takich samych zasadach, jak obywatele tych państw. Obywatele UE mają prawo do składania petycji do Parlamentu Europejskiego, zwracania się do Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich oraz kierowania pism do każdej instytucji wspólnotowej w swoim języku ojczystym i żądania w nim odpowiedzi — obecnie (2007) status oficjalnych języków UE mają 23 języki. UE ma własne symbole i święto. Flaga UE, przejęta od Rady Europy, przedstawia krąg 12 złotych gwiazd na lazurowym tle (liczba gwiazd jest niezmienna i nie symbolizuje liczby państw członkowskich). Hymnem UE jest fragment muzyki (Oda do radości) z IV części IX Symfonii L. van Beethovena w aranżacji austriackiego dyrygenta H. von Karajana. Dzień UE jest obchodzony 9 V, w rocznicę ogłoszenia deklaracji zwanej planem Schumana (1950), która jest uważana za symboliczny początek integracji europejskiej.

Wydarzenia w historii UE, które miały miejsce na przełomie XX i XXI w. (m.in. ustanowienie Unii Gospodarczej i Walutowej wraz z wprowadzeniem wspólnej waluty euro oraz 2-krotne powiększenie składu UE), spowodowały potrzebę określenia dalszych kierunków integracji europejskiej i przyszłego statusu UE. Deklaracje w sprawie przyszłości UE przyjęte na szczytach Rady Europejskiej w Nicei (2000) i Laeken (2001) rozpoczęły ogólnoeuropejską debatę na ten temat. Debata o przyszłości UE została przeniesiona na forum Konwentu Europejskiego (2002–03), który opracował projekt Traktat konstytucyjnego (Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy). W VI 2004 został on przyjęty na szczycie Rady Europejskiej w Brukseli, a 29 X 2004 podpisany w Rzymie przez przywódców państw UE. Planowano, że po ratyfikacji przez wszystkie państwa członkowskie, Traktat konstytucyjny wejdzie w życie od 1 XI 2006, jednak V i VI 2005 został on odrzucony w referendach przez społeczeństwa Francji i Holandii, po czym proces ratyfikacji w części państw UE zawieszono. W 2007 nastąpiła dalsza integracja wspólnoty: podpisano Traktat lizboński (13 XII), który wszedł w życie 2009, i rozszerzono strefę Schengen (20/21 XII); 2012 Pokojowa Nagroda Nobla.

Konrad Szeląg

Unia europejska, trzy filary procesu zjednoczenia na podstawie Traktatu o Unii Europejskiej