twórczość,
psychol. zdolność do wytwarzania czegoś, co jest nowe i zarazem wartościowe, np. ładne, trafne, prawdziwe lub użyteczne;
twórczość
Encyklopedia PWN
wytwory nowe lub oryginalne, którym brakuje wartości, nie zasługują na miano twórczych, podobnie jak wytwory wartościowe, ale pozbawione waloru nowości. Tak rozumianym dziełem twórczym może być przedmiot materialny, ale również forma bardziej „ulotna”, np. taniec, wypowiedź lub inna forma zachowania człowieka.
Zdolność do wytwarzania nowych i wartościowych dzieł przybiera różnorodne formy i występuje na wielu poziomach złożoności. Jej najprostsza i najczęściej występująca odmiana to tzw. aktywność potencjalnie twórcza, którą rozpoznajemy m.in. na podstawie ciekawości poznawczej, nietypowego kojarzenia faktów i łatwości wytwarzania pomysłów (płynności ideacyjnej). Tego rodzaju zjawiska występują już u małych dzieci, i choć najczęściej nie prowadzą do wybitnych dzieł, świadczą o twórczych predyspozycjach umysłu. T. bardziej dojrzała polega na rozwiązywaniu ważnych problemów (np. nauk. lub inżynierskich) lub podejmowaniu interesujących tematów (np. w sztuce lub literaturze), w sposób świadczący o oryginalności i niezależności myślenia autora. Na najwyższym poziomie występuje t. wybitna, właściwa tylko bardzo nielicznym jednostkom. Polega ona na rozwiązywaniu problemów lub podejmowaniu tematów o fundamentalnym znaczeniu dla cywilizacji, nauki lub kultury.
Twórcze dzieła powstają w umyśle w wyniku skomplikowanego procesu poznawczego, emocjonalnego i motywacyjnego. Na początku tego procesu musi wystąpić dostrzeżenie ważnego problemu lub interesującego tematu. W odróżnieniu od innych czynności intelektualnych, nawet bardzo złożonych, czynności twórcze rzadko polegają na rozwiązywaniu problemu od dawna znanego i dobrze zdefiniowanego. Wrażliwość na problemy i możliwości działania jest zatem niezbędnym „wyposażeniem” prawdziwie twórczej jednostki. Składają się na nią takie cechy, jak dociekliwość, żądza wiedzy i niezgoda na zastany porządek. Po dostrzeżeniu problemu lub tematu, należy go zdefiniować, określając cel działania, pożądane cechy wytworu końcowego i przeszkody, które utrudniają dojście do celu. Czynności te nie zawsze przynoszą klarowny obraz — bardzo często definiowanie problemu trwa do samego końca procesu twórczego, owocując nagłymi zmianami kierunku działania. Z tego powodu dzieło końcowe może w nikłym stopniu przypominać pierwotny projekt. Proces twórczy może więc sprawiać wrażenie czegoś chaotycznego i nie poddanego kontroli, sam zaś twórca może jawić się jako ktoś powodowany raczej impulsem, niż racjonalnym planem działania. Twórca nie zawsze jest w stanie określić, ku czemu dokładnie zmierza, nie znaczy to jednak, że proces twórczy jest pozbawiony wewn. logiki.
Dostrzeżenie i zdefiniowanie problemu prowadzi dalej do fazy generatywnej, polegającej na wytwarzaniu licznych i różnorodnych pomysłów. Myśl twórcy „rozbiega się” jak gdyby w różnych kierunkach, owocując licznymi pomysłami o różnej wartości. Dawniej uważano, że faza generatywna zachodzi w nieświadomości, w czasie gdy świadomy umysł zajmuje się czymś banalnym. Nie ma dowodów na istnienie czegoś w rodzaju nieświadomej „inkubacji” pomysłów, choć prawdą jest, że częste przerwy i zmiany przedmiotu aktywności przyczyniają się do twórczego rozwiązania problemu. Prawdą jest też, że twórca — koncentrując się na przedmiocie działania — ma ograniczone możliwości introspekcyjnej analizy własnych procesów myślowych, w wyniku czego może mu się wydawać, że twórczy pomysł powstał sam z siebie, np. w wyniku „natchnienia” lub z istotnym udziałem nieświadomości. Wrażenie tego rodzaju powstaje jednak w przypadku każdej złożonej czynności, wymagającej intensywnej koncentracji na problemie. Faza generatywna często, choć nie zawsze, kończy się wglądem, czyli nagłym zrozumieniem istoty problemu prowadzącym do skutecznego rozwiązania. Uważa się, że wgląd polega na zmianie struktury problemu, a ściślej — poznawczej reprezentacji problemu w umyśle. Zajmując się trudnym, złożonym problemem, tworzymy w umyśle wyobrażenie, czym ten problem jest, jakie są źródła trudności w jego rozwiązaniu, co jest nam dane w postaci przesłanek i jakie kryteria musi spełniać końcowe rozwiązanie. Wyobrażenia te bywają co najmniej nieścisłe, a czasem wręcz zupełnie błędne. Dopiero w trakcie intensywnej pracy nad problemem dostrzegamy konieczność zmiany wyobrażeń na jego temat. Zmiany tego rodzaju bywają gruntowne, nagłe i nieoczekiwane, dlatego są dla nas samych zaskakujące. Jeśli tego rodzaju zmiana prowadzi do przezwyciężenia najważniejszej trudności, towarzyszą jej intensywne emocje i poczucie, że nagle zrozumiało się, o co chodzi. Zjawisko takie nazwano wglądem. Wgląd jest ukoronowaniem fazy generatywnej, po której następuje faza ewaluatywna. Polega ona przede wszystkim na ocenie, czy wytworzone pomysły rozwiązania spełniają przyjęte kryteria. Mogą to być kryteria natury estetycznej, poznawczej, praktycznej itd.
Osoby twórcze przejawiają charakterystyczne cechy osobowości, przede wszystkim otwartość, niezależność i wytrwałość. Otwartość ułatwia im szybkie uczenie się i nabywanie wiedzy o świecie, wolnej od stereotypów i uprzedzeń. Osoba twórcza nie zadowala się pierwszą odpowiedzią na postawione pytanie, lecz zazwyczaj dociekliwie drąży problem aż do satysfakcjonującego rozwiązania. Często też sama poszukuje interesujących problemów lub tematów, dostrzegając w czymś pozornie mało obiecującym możliwości twórczego działania. Zatem otwartość można by określić jako gotowość do spostrzegania świata w sposób nieskrępowany i niestereotypowy. Niezależność to cecha, dająca twórcy odporność na działanie zewnętrznych sugestii i nacisków. W procesie twórczym człowiek musi być wolny, poddany co najwyżej imperatywom związanym z naturą podjętego tematu lub problemu. Ograniczenia zewn. (techn., finansowe) są brane pod uwagę w wyniku suwerennej decyzji twórcy, a nie pod wpływem presji zewnętrznej. Tylko w ten sposób mogą powstawać dzieła oryginalne, wychodzące poza wcześniej utrwalone wzorce. Wytrwałość to cecha, pozwalająca twórcy zajmować się dziełem przez dłuższy okres, mimo przeszkód i niesprzyjających okoliczności. Wybór twórczej drogi życiowej oznacza konieczność pogodzenia się z faktem, że uznanie ze strony społeczności może przyjść późno lub wcale. Odraczanie gratyfikacji w postaci społ. uznania dla własnej pracy i jej owoców jest trudne, a dla większości osób niemożliwe do spełnienia. Jest to jeden z powodów, dla których niektóre osoby uzdolnione i potencjalnie twórcze nie decydują się na wybór twórczej drogi życiowej.
Edward Nęcka
