Turgieniew Iwan S.
 
Encyklopedia PWN
Turgieniew Iwan S., ur. 9 XI 1818, Orzeł, zm. 3 IX 1883, Bougival k. Paryża,
rosyjski prozaik, poeta, dramatopisarz, krytyk literacki, publicysta i tłumacz.
Kalendarium
Urodził się 9 XI 1818 w Orle. W 1833–37 studiował na wydziałach filozoficzno-historycznych uniwersytetów w Moskwie i Petersburgu, 1838–41 — na uniwersytecie w Berlinie. Zrezygnował z pracy naukowej i poświęcił się całkowicie literaturze, podjął współpracę z „Otieczestwiennymi zapiskami” i „Sowriemiennikiem”. Debiutował poematem dramatycznym Steno (1834).
Poezje i nowelistyka spod znaku naturalnej szkoły
W latach 40. tworzył liczne elegie, ballady, wiersze liryczne, m.in. Rozmowa (1844, wydanie polskie 1950), pod wpływem poezji romantycznej; w powstałych także w tym okresie poematach satyryczno-obyczajowych Parasza (1843), Andriej (1845), Dziedzic (1845 ) wystąpiły już pierwsze znamiona ewolucji w kierunku realizmu (deheroizacja bohatera), która dokonywała się głównie w opowiadaniach: Andrzej Kołosow (1844), Trzy portrety (1846), w „szkicu fizjologicznym” Chor' i Kalinycz (1847), który zapoczątkował głośny cykl utworów o tematyce wiejskiej Zapiski myśliwego (1852, wydanie polskie: niepełne pt. Zapiski myśliwca 1890, nowe wydanie 1953), będący niemal sztandarowym utworem naturalnej szkoły, i odczytany jako oskarżenie ustroju pańszczyźnianego w Rosji.
Dramaty
W 1843 Turgieniew poznał francuską śpiewaczkę P. Viardot. Długotrwała więź uczuciowa skłaniała pisarza do częstych wyjazdów z Rosji. W 1863 osiedlił się z rodziną Viardot w Baden-Baden (Niemcy), a po 1870 przeniósł na stałe do Francji. W 1855, odchodząc od lekkiej i dowcipnej komedii w stylu A. de Musseta, stworzył Miesiąc na wsi (wydanie polskie 1951, wystawienie 1961), własny typ pozbawionej żywej akcji komedii psychologicznej, która znalazła rozwinięcie w dramaturgii A. Czechowa.
Powieści o „zbędnych ludziach” i „nihilistach”
Większe sukcesy niż w dramacie osiągnął w prozie psychologiczno-społecznej. W latach 50. kreował bohaterów pochodzenia szlacheckiego, którzy intelektualnie przewyższają swoje otoczenie, lecz nie są zdolni do czynu. Ten typ bohatera, określany mianem „zbędnego człowieka” (rosyjski lisznij czełowiek), pojawił się już w opowieściach Dziennik niepotrzebnego człowieka (1850, przekład polski 1875), Zacisze (1854, przekład polski 1871), Jakub Pasynkow (1856, wydanie polskie 1956), ale jego pogłębiony portret psychologiczny powstał dopiero w znanych powieściach Rudin (1856, wydanie polskie 1886) i Szlacheckie gniazdo (1859, wydanie polskie 1886). W Rudinie główny bohater nie znajduje swego miejsca w prowincjonalnym środowisku szlacheckim, nie potrafi wcielić w życie swoich wzniosłych ideałów, okazuje się niezdolny do ofiarnej miłości i z poczuciem klęski opuszcza Rosję. Klęską są też naznaczone losy Ławreckiego z powieści Szlacheckie gniazdo (ekranizacja 1969, reżyseria A. Konczałowski).
Próbą obrachunku Turgieniewa ze słabościami inteligenta rodem ze „szlacheckiego gniazda” były powieści W przededniu (1860) i Ojcowie i dzieci (1862, obie wydane polskie 1871). Główny bohater W przededniu Insarow, przybysz z Bułgarii, niczym nie przypomina „zbędnych ludzi ” z wcześniejszych dzieł pisarza. Silną wolą w dążeniu do celu (wyzwolenie ludu spod obcego jarzma) zafascynował Helenę Stachową, która uosabiając młodą Rosję, oczekiwała śmiałych czynów i nowych idei. Pesymistyczna koncepcja ludzkiego losu ujawnia się i w tym dziele pisarza — chory Insarow przedwcześnie umiera, miłość Heleny nie spełnia się do końca. Powieść wywołała ostre spory ideowe, które skłoniły Iwana Turgieniewa do zerwania współpracy z radykalnym kręgiem „Sowriemiennika”. Głośne dyskusje wywołała też powieść Ojcowie i dzieci, w której na konflikt pokoleniowy nakłada się bezkompromisowy spór ideowy „nowych ludzi” (Bazarow) z obrońcami tradycyjnego sposobu życia pokolenia „ojców” (szlachecka rodzina Kirsanowów). Radykalizm poglądów młodego raznoczyńca (raznoczyńcy) Bazarowa, jego nihilizm (negacja wszelkich autorytetów i wartości) został odczytany jako pamflet na przedstawicieli rewolucyjnego ruchu demokratycznego w Rosji.
Wzrost antyliberalnych tendencji w Rosji i ataki krytyki spowodowały wyjazd Turgieniewa z kraju 1863.
Polemika z Hercenem i słowianofilami — Dym
Na Zachodzie zetknął się z emigracyjną działalnością A. Hercena i podjął z nim listowną i powieściową polemikę, dotyczącą przyszłości Rosji, którą okcydentalista (okcydentaliści) i szlachecki liberał Turgieniew wiązał z rolą postępowej inteligencji i rozwojem stosunków z Europą. Wyrazem polemiki z ideami Hercena i N. Ogariowa oraz ziemiańskim konserwatyzmem w kraju była powieść Dym (1867, wydanie polskie 1871), w której tytułowy dym symbolizuje zamęt ideowy w społeczeństwie rosyjskim, budzący głęboki pesymizm pisarza.
Opowiadania „tajemnicze”, miniatury i poematy prozą
Nastrój rozgoryczenia znalazł też wyraz w „tajemniczych” nowelach i opowieściach, do których należą m.in. Widma (1864, przekład 1871), Pies (1867, wydanie polskie 1950), Dziwna historia (1870), Zegarek (1875), Sen (1877). Ujawniło się w nich zainteresowanie fantastyką, zagadkowymi stanami duszy ludzkiej, tajemnicą snów, przywidzeń, hipnozy. Ostatnią dużą powieścią Iwana Turgieniewa była Nowizna (1877, wydanie polskie 1877, nowe 1954). Autor podjął w niej temat ruchu narodnickiego (narodnicy) w Rosji, propagował ideę pozytywnej pracy organicznej i po raz kolejny wystąpił przeciw rewolucyjnym metodom przebudowy życia w kraju. Jego bogatą twórczość zakończyły Poezje prozą (1877–82, wydanie polskie cz. 1 1882, cz. 2 1930, polski wybór 1982), miniatury liryczne, określane niekiedy jako Senilia, pełne zwierzeń, gorzkiej zadumy i filozoficznej refleksji nad życiem. Pisarz zmarł 3 IX 1883 w Bougival koło Paryża.
Turgieniew — jeden z najwybitniejszych rosyjskich realistów — był niezrównanym artystą słowa, za życia osiągnął wielki rozgłos i uznanie w Rosji oraz w Europie. Na język polski jego dzieła tłumaczyli m.in.: P. Hertz, J. Guze, A. Wat, Cz. Jastrzębiec-Kozłowski, J. Jędrzejewicz, K.A. Jaworski, L. Okołów-Podhorski, T. Stępniewski.
Bibliografia
Połnoje sobranije soczinienij i pisiem, t. 1–28, Moskwa–Leningrad 1960–68;
Sobranije soczinienij, t. 1–12, Moskwa 1975–79.
Z pism, t. 1–9, Warszawa 1954–56;
Dzieła wybrane, t. 1–3, Warszawa 1966;
Dzieła wybrane, t. 1–3, Warszawa 1981.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Turgieniew Iwan, Pieśń triumfującej miłości, ilustracja A. Strumiłły fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia