Trocki Lew D., właśc. L.D. Bronstein, ur. 7 XI 1879, Iwanowka k. Jelizawetgradu (ob. Kirowograd), zm. 21 VIII 1940, Meksyk,
działacz i ideolog rosyjski i międzynarodowego ruchu komunistycznego.
Trocki Lew D.
Encyklopedia PWN
fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Urodził się 7 XI 1879 w Iwanowce koło Jelizawetgradu (ob. Kirowograd). Od 1896 w rosyjskim ruchu robotniczym, 1899–1902 w więzieniu i na zesłaniu, 1902–05 na emigracji, uczestnik sporów programowych o model partii i strategię rewolucji, zakończonych podziałem na mienszewików i bolszewików; jeden z przywódców rewolucji 1905–07, po jej klęsce ponownie na emigracji.
W kierownictwie partii bolszewickiej
Po powrocie (V 1917) wstąpił do partii bolszewickiej, wybrany do jej Komitetu Centralnego (KC); przewodniczący Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, odegrał ważną rolę w bolszewickim przewrocie zbrojnym i wojnie domowej, a także w wojnie polsko-bolszewickiej 1919–21; 1917–18 ludowy komisarz spraw zagranicznych, następnie spraw wojskowych i moralnych, organizator Armii Czerwonej, członek Biura Politycznego RKP(b); od utworzenia Międzynarodówki Komunistycznej (1919) członek jej Komitetu Wykonawczego; współpracownik, a zarazem oponent W. Lenina w niektórych kwestiach (brzeski traktat pokojowy, zerwanie pierwszego rozejmu i rokowań, spór o model i status ustrojowy związków zawodowych), jeden z głównych pretendentów do władzy po Leninie.
Odsunięty od władzy
Od 1923 odsunięty od władzy, przywódca opozycji wewnątrz partii, występował przeciwko dyktaturze J. Stalina i jego aparatu, rzecznik industrializacji kraju i dobrowolnej kolektywizacji rolnictwa. Od 1924 usuwany ze stanowisk politycznych, m.in. 1926 z Biura Politycznego WKP(b), 1927 z Komitetu Wykonawczego Międzynarodówki Komunistycznej oraz z KC WKP(b), następnie usunięty z partii; 1928 zesłany do Ałmatów; 1929 został wydalony z ZSRR (1932 pozbawiony obywatelstwa), przebywał na emigracji w Turcji (1929–33), Francji (1933–35), Norwegii (1935–37) i w Meksyku. Założyciel i przywódca Międzynarodowej Lewej (tj. lewicowej) Opozycji, 1930–33 zwolennik wspólnej walki komunistów i socjalistów przeciwko faszyzmowi; od 1933 propagował utworzenie nowych partii komunistycznych i nowej międzynarodówki; głosił konieczność rewolucyjnego obalenia dyktatury Stalina w ZSRR; 1938 założył Międzynarodówkę IV; 21 VII 1940 został zamordowany w Meksyku przez sowieckiego agenta.
Teoretyk rewolucji
Trocki był twórcą teorii nierównomiernego rozwoju (społeczno-gospodarczych regionów świata) i opartej na niej teorii permanentnej rewolucji, która służyła jako uzasadnienie taktyki walki grup (następnie partii) trockistowskich (trockizm) — przeciwstawnej stalinowskim koncepcjom Międzynarodówki Komunistycznej i krajowych partii komunistycznych.
Główne prace: Prawda o Rosji Sowieckiej (1928, wydanie polskie 1929), Moje życie (1929, 1 wydanie polskie 1930, 2 wydanie 1990), Historia rewolucji rosyjskiej (t. 1–2 1931–33, wydanie polskie 1932–34), Zbrodnie Stalina (1937, wydanie polskie 1937), Zdradzona rewolucja. Czym jest ZSRR i dokąd zmierza? (1936, wydanie polskie 1991), Agonia kapitalizmu a zadania Czwartej Międzynarodówki (1938, wydanie polskie 1990).
