trias

trias

[gr.],

najstarszy okres (jednostka geochronologiczna) ery mezozoicznej, trwający od ok. 250 do ok. 203 mln lat temu; także system (jednostka chronostratygraficzna), obejmujący powstałe w tym czasie skały.

Nazwa okresu pochodzi od charakterystycznej trójdzielności osadów tego systemu na terenie Niemiec, gdzie trias został wydzielony przez F.A. von Albertiego 1834. Pierwotnie wyróżniono w triasie 3 jednostki: pstry piaskowiec, wapień muszlowy i kajper, które w dzisiejszym rozumieniu odpowiadają jednostkom litostratygraficznym lub facjalnym. W sensie chronostratygraficznym trias dzieli się na 3 oddziały: trias dolny (obejmujący piętro scytyk), trias środkowy (obejmujący piętra: anizyk i ladyn) oraz trias górny (obejmujący piętra: karnik, noryk, retyk), którym odpowiadają 3 epoki: trias wczesny, trias środkowy i trias późny.

Procesy geologiczne.

Zasadniczym elementem paleogeografii triasu był ostatecznie uformowany w późnym permie kontynent Pangea, rozciągający się pomiędzy biegunami Ziemi. Podczas triasu kontynent ten stopniowo był rozdzielany na część północną i południową (Gondwana) poprzez klinowo rozszerzający się ocean Tetyda. Ogromne rozmiary kontynentu sprawiały, że wpływy oceaniczne nie docierały do jego centralnych obszarów, na których panował suchy, lądowy klimat. W Europie w triasie powstały dwa rozległe obszary sedymentacyjne: epikontynentalny (zwany germańskim), obejmujący centralną część kontynentu, oraz medyterański (alpejski), obrzeżający ocean Tetydy i rozwijający się na południu. Na obszarze epikontynentalnym charakterystycznymi skałami dolnego triasu są czerwone piaskowce, powstałe w warunkach lądowych (facja pstrego piaskowca). Pod koniec wczesnego triasu doszło do transgresji morskiej i powstania krótkotrwałych płytkich mórz epikontynentalnych, z sedymentacją węglanową (facja wapienia muszlowego). W najmłodszej części triasu morza wycofały się z większości poprzednio zajętych terenów, a typowymi osadami były ciemne iłowce z przeławiceniami ewaporatów — gipsów i soli (facja kajpru). W najmłodszej części triasu (retyk) ponownie zwiększył się zasięg sedymentacji morskiej. Na obszarze medyterańskim, po początkowej krótkotrwałej sedymentacji piaskowców, pojawiły się morskie utwory węglanowe, których osadzanie się trwało aż do końca triasu i które osiągnęły miąższość przekraczającą 1000 m; występowanie wielu specyficznych odmian powstałych wtedy wapieni (np. wapienie z Dachsteinu, wapienie z Hallstatt) prześledzić można wzdłuż prawie całego łuku Alp i Karpat. Trias charakteryzował wyjątkowy spokój tektoniczny; jedynie na pograniczu z jurą słabo zaznaczyły się ruchy starokimeryjskie (kimeryjskie fazy orogeniczne).

Flora i fauna.

Flora triasu zdominowana była przez paprocie, podczas gdy widłaki, skrzypy i kordaity, tak liczne w młodszym paleozoiku, wyraźnie straciły znaczenie. Wśród form drzewiastych istotną rolę odgrywały nagozalążkowe: benetyty, sagowce, miłorzęby i szpilkowe. Granicy permu i triasu nie przeżyła większość gadów ssakokształtnych (terapsydy), ale te, które przetrwały, prawie odbudowały w triasie swą wysoką pozycję w ekosystemach lądowych i pod koniec okresu dały początek ssakom, żyjącym przez cały mezozoik w cieniu dinozaurów. We wczesnym triasie pojawiły się gady morskie: żółwiopodobne plakodonty i notozaury, nieco później plezjozaury, ichtiozaury i żółwie oraz królujące w powietrzu pterozaury. Z triasu znane są też najstarsze żaby i krokodyle, które początkowo żyły tylko na lądach, a później przystosowały się do środowiska morskiego. Morska fauna bezkręgowców wczesnego triasu była zdominowana przez mięczaki, zwłaszcza amonity, które na początku okresu gwałtownie się rozwinęły; szczególnie zróżnicowana wśród amonitów była grupa ceratytów, stanowiąca podstawę biostratygrafii triasu. W środkowym triasie niezwykle liczne i zróżnicowane gatunkowo były małże i ramienionogi. Wśród koralowców pojawiły się korale sześciopromienne, które w późnym triasie budowały duże struktury rafowe. Najbardziej charakterystycznymi reprezentantami mikrofauny były małe otwornice bentoniczne i konodonty (wymarła gromada strunowców); dla stratygrafii triasu obydwie grupy mają podstawowe znaczenie. Trias był okresem szczególnie bujnego rozwoju glonów morskich; w późnym triasie pojawiły się należące do wiciowców kokkolity i bruzdnice, które w późniejszych epokach stanowiły jeden z głównych elementów skałotwórczych w środowiskach pelagicznych. W końcu triasu zaznaczyło się kolejne wymieranie z serii pięciu wielkich wymierań w historii Ziemi (wymieranie szczepów); wymarły niemal zupełnie terapsydy, a w ich niszy ekologicznej bezpiecznie rozwijały się dinozaury; wymarły również plakodonty, wiele gatunków plezjozaurów i ichtiozaurów, kotylozaury i płazy tarczogłowe. Wśród bezkręgowców kryzys w największym stopniu dotknął małże i amonity, a całkowicie wymarły konodonty.

Skały.

Rozległość kontynentu Gondwany, istnienie licznych obszarów suchych i brak wielkoskalowych procesów górotwórczych spowodowały, że szczególnie częstym typem skał w triasie są czerwone piaskowce, mułowce i iłowce. W marginalnych strefach kontynentu zalewanych przez morza powstawały różne typy wapieni i dolomitów. Ciepły klimat i płytkość stref morskich sprzyjały ewaporacji, stąd też w osadach triasu często występują wkładki soli. Nakładanie się na pierwotne osady późniejszych procesów mineralizacyjnych spowodowało okruszcowanie wielu warstw skalnych (np. dolomity kruszconośne na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej).

W Polsce skały triasowe odsłaniają się na powierzchni w pasie wyżyn na południu kraju (Góry Świętokrzyskie, rejon śląsko-krakowski, Sudety) oraz w Tatrach. W środkowej Polsce skały triasu, które osiągają tu największą miąższość (rejon Kujaw), są przykryte przez utwory młodsze. W obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich profil triasu rozpoczynają czerwone piaskowce pochodzenia rzecznego i wydmowego (tzw. piaskowce tumlińskie), trias środkowy wykształcony jest głównie w postaci wapieni i margli, a trias górny — czerwonych iłów z wkładkami piaskowców, rzadziej gipsu. W regionie olkuskim znaczna część skał wapiennych uległa dolomityzacji i okruszcowaniu minerałami cynku i ołowiu (dolomity kruszconośne). W Sudetach utwory triasu reprezentowane są głównie przez dolnotriasowe piaskowce. W Tatrach sedymentacja triasu rozpoczęła się utworami piaszczystymi, ale zasadnicza część utworów triasu to wapienie i dolomity, z których są zbudowane główne partie Tatr Zachodnich (np. masywy Czerwonych Wierchów i Kominów Tylkowych); miąższość sukcesji węglanowej dochodzi tu do 1000 m.