Produktem usługi transportowej jest praca przewozowa (transportowa), którą mierzy się jako iloczyn masy przewożonego ładunku lub liczby przewiezionych osób i długości drogi ich przemieszczenia; jednostką pracy przewozowej jest 1 pasażerokilometr (pkm) lub 1 tonokilometr (tkm). Procesem transportowym nazywa się przygotowanie przewozu (np. wsiadanie pasażerów), przewóz i zakończenie przewozu (np. wyładunek towarów). W t. kombinowanym, z zastosowaniem różnych gałęzi t., ogniwa procesu transportowego tworzą tzw. łańcuch transportowy (np. t. morski, kol., samochodowy); t. multimodalny to przemieszczanie ładunków za pomocą co najmniej 2 gałęzi t. (2 gałęzie wykorzystuje się w t. bimodalnym, np. kol. i samochodowy); t. intermodalny to przemieszczanie ładunków w tej samej jednostce ładunkowej (np. kontenerach) lub pojeździe (np. naczepa, barka) różnymi gałęziami t., ale bez przeładunku samego ładunku. Środki t. w wąskim znaczeniu obejmują urządzenia transportowe (pojazdy samochodowe, pojazdy szynowe, przenośniki, statki wodne, samoloty), a w szerszym także infrastrukturę transportową, czyli obiekty niezbędne do realizacji usługi transportowej: drogi kołowe, linie kol., porty, stacje, lotniska, urządzenia zabezpieczenia ruchu i in. Ze względu na środowisko, w którym dokonywane jest przemieszczanie osób lub ładunku, rozróżnia się t.:
lądowy, dzielący się na naziemny, podziemny (np. metro) i nadziemny (np. napowietrzna kolej linowa), oraz transport szynowy (kol.) i bezszynowy (samochodowy); t.
wodny (mor., śródlądowy); t.
przesyłowy (rurociągowy, przewodowy lub przenośnikowy); t.
powietrzny (lotn.). Zależnie od rodzaju napędu rozróżnia się t. silnikowy i bezsilnikowy. T.
silnikowy (przemieszczanie się dzięki pracy mech.) dzieli się na parowy, elektr., spalinowy, jądr.; t. bezsilnikowy korzysta z siły mięśni człowieka (np. riksza), zwierzęcia pociągowego lub jucznego, grawitacji, prądu wody (spław) lub wiatru (np. żaglowiec). Pod względem typu ładunku t. dzieli się na towarowy i pasażerski; może mieć on charakter uniwersalny (przewóz różnych ładunków lub dowolnych osób) bądź wyspecjalizowany (przewóz jednego lub kilku typów ładunku, np. w pojazdach chłodniach lub grup osób, np. w pojazdach sanitarnych, wojsk.). Specjalizacja w zakresie przewozów może być wynikiem dążenia do mechanizacji prac ładunkowych (kontenery, palety, pakiety ładunkowe), zwłaszcza w przypadku konieczności wykorzystywania różnych środków transportu. Zależnie od sposobu przemieszczania ładunku rozróżnia się t.
ciągły (np. rurociągiem) i
nieciągły (samochodowy, kol., lotn.). Pod względem dostępności dla użytkowników t. dzieli się na publiczny, gosp. (czyli t. własny przedsiębiorstw gosp. mających własny tabor) oraz indywidualny, realizujący potrzeby transportowe danej osoby i/lub rodziny. Zależnie od zasięgu terytorialnego rozróżnia się t.
daleki (odbywający się wzdłuż dróg t. kolejowy, drogowy, lotn.) i t.
bliski (o ograniczonym zasięgu, odbywający się przy użyciu
dźwignic lub
przenośników). Najbardziej uniwersalny, ze względu na charakter ładunków, jest t. samochodowy (pasażerowie i rozmaite ładunki); t. kolejowy przewozi ładunki masowe i pasażerów, transport wodny — gł. ładunki masowe, t. rurociągowy — ładunki masowe płynne i gazowe, a t. lotniczy koncentruje się na przewozie pasażerów i ładunków o małej objętości, wymagających szybkiego przemieszczania.
Na decyzje o wyborze i podziale zadań przewozowych poszczególnych rodzajów t. wpływają koszty; pewne rodzaje środków t. są bardziej przydatne w określonym przedziale odległości i do przewozu określonych ładunków. Niektóre rodzaje t. wymagają budowy kosztownych urządzeń transportowych (np. w t. wodnym, lotn., rurociągowym). Struktura kosztów t. sprawia, że na małych odległościach najbardziej efektywny jest t. samochodowy, na średnich odległościach (rzędu kilkuset km) — t. kolejowy, a na największych odległościach t. wodny, rurociągowy i lotniczy.
T. samochodowy i lotn. są najbardziej energochłonne. Zaletą t. samochodowego jest możliwość dowozu towaru bezpośrednio do odbiorcy, a pasażera do miejsca zamieszkania, zaletę t. lotniczego zaś stanowi prędkość przemieszczania i możliwość osiągnięcia miejsc trudno dostępnych koleją lub samochodem. Między poszczególnymi rodzajami t. istnieje silna konkurencja, a udział poszczególnych rodzajów t. w przewozach zależy od ogólnego stopnia rozwoju społ.-gosp. danego obszaru, warunków przyr., czynników demograf., polit. i historycznych. T. morski odgrywa największą rolę w międzynar. przewozach ładunków, obsługując ok. 70% świat. wymiany handlowej. Największą rolę w wewn. przewozach ładunków i pasażerów odgrywa t. samochodowy, choć są kraje, w których większą rolę odgrywają inne rodzaje t. T. kolejowy jest najważniejszym sposobem transportu ładunków w krajach o dużej powierzchni, gdzie większą rolę odgrywają ładunki masowe (Rosja, Ukraina, Chiny, Indie, USA), a także jeszcze w niektórych krajach Europy Środkowej (w tym w Polsce). T. rurociągowy ma największe znaczenie w USA, Rosji, Kanadzie, t. wodny śródlądowy np. w Holandii. W przewozach pasażerów t. lotniczy odgrywa dużą rolę w USA i Rosji. W t. miejskim w krajach wysoko rozwiniętych najważniejszą funkcję spełnia t. samochodowy indywidualny. W niektórych krajach wysoko rozwiniętych substytutem samochodu (Europa Zachodnia), a w krajach słabiej rozwiniętych także środków t. zbiorowego (Chiny, Wietnam) staje się rower.
Potrzeby transportowe rosną wraz ze wzrostem liczby ludności, poziomem jej dochodów, pogłębiającą się kooperacją i specjalizacją produkcji, są natomiast ograniczane m.in. przez: relatywnie wysokie koszty i opłaty za przejazd, recesję gosp., niebezpieczeństwa grożące podczas przewozu. T. (wraz z łącznością) dostarcza przeciętnie 6–8% produktu krajowego brutto oraz zatrudnia kilka procent aktywnej zawodowo ludności. T. ma również duże znaczenie militarne. Poziom rozwoju t. jest wprost proporcjonalny do ogólnego poziomu rozwoju społ.-gosp. na danym obszarze. T. jest też źródłem zagrożeń dla zdrowia i życia człowieka (wypadki i katastrofy transportowe) oraz źródłem degradacji środowiska przyrodniczego (zanieczyszczenia powietrza, hałas). Katastrofy mor. są przyczyną skażenia wód oceanicznych (wycieki ropy naftowej). T. jest niezwykle energochłonnym działem gospodarki — zużywa ok. 25–30% wytwarzanej na świecie energii i ok. 50% wydobywanej na świecie ropy naftowej.
Historia. Wielkie znaczenie dla t. miało wynalezienie koła jezdnego i żagla. Przejście do osiadłego trybu życia, rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej i handlu dalekosiężnego przyczyniły się do wzrostu potrzeb transportowych i zasięgu terytorialnego przewozów. W starożytności w t. lądowym używano tragarzy, zwierząt jucznych, wozów zaprzęgowych (pojazd zaprzęgowy). Równolegle rozwijał się t. wodny (wiosłowce, żaglowce). Do okresu średniowiecza występował ścisły związek między t. i rozwojem wymiany towarowej (kupiec pełnił także funkcję przewoźnika). W późnym średniowieczu powstały przedsiębiorstwa transportowe (armatorzy mor., gildie rzeczne, przedsiębiorstwa furmańskie). W XV–XVIII w. dokonano wynalazków, które przyczyniły się do rozwoju t. wodnego — mor. (nowe typy statków żaglowych, przyrządy nawigacyjne) i śródlądowego (śluza komorowa). W Anglii i we Francji podjęto na większą skalę budowę dróg. Okres rewolucji przem. zapoczątkował proces szybkiej mechanizacji t. w związku z rosnącym zapotrzebowaniem na usługi transportowe. Energia parowa zrewolucjonizowała żeglugę morską i t. lądowy. Parowce wyparły w XIX w. żaglowce, a parowozy (kolej) spowodowały spadek znaczenia żeglugi śródlądowej i t. zaprzęgowego. Następną istotną zmianę w strukturze przewozów wywołało skonstruowanie samochodu. W drugiej poł. XIX w. powstały rurociągi do przesyłania ropy naftowej oraz linie przesyłowe energii elektrycznej. Pierwsze autostrady zbudowano w latach 20.–30. XX w. Budowa tuneli i kanałów mor. pozwoliła pokonać bariery dla rozwoju t. w postaci gór i cieśnin lub zatok morskich. W XX w. zaczęło szybko rozwijać się lotnictwo. Obecnie na lądzie t. samochodowy i kol. pozostają gł. i komplementarnymi rodzajami t. Współcześnie modernizacja środków t. zmierza do zwiększenia szybkości przemieszczania, zwiększenia ładowności, wzrostu mechanizacji przeładunków, zwiększenia bezpieczeństwa i regularności przewozów, większej koordynacji przepływów w systemie transportowym, m.in. dzięki rozwojowi t. intermodalnego, ograniczeniu degradacji środowiska przez środki t., budowie środków t. zdolnych do przemieszczania się w różnych środowiskach. Przewiduje się, że w XXI w. dużego znaczenia nabiorą samochody elektr. i hybrydowe. Koleje, dzięki zwiększeniu szybkości, zastąpią na krótszych trasach t. lotniczy i zwiększy się ich rola w t. miejskim. Może zmniejszyć się mobilność ludności, gdyż np. część pracy zawodowej będzie można wykonywać w domu dzięki nowoczesnym środkom łączności.
