Toruń

rys. Z. Kwiatkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Toruń,

miasto w województwie kujawsko-pomor., pow. grodzki, w Kotlinie Toruńskiej, nad Wisłą i Drwęcą; siedziba sejmikuwojew. i pow. toruńskiego.

Ludność miasta: ogółem — 201,8 tys. mieszkańców (2019)

Gęstość zaludnienia: 1 739,6 os/km² (2019)

Powierzchnia: 116 km²

Współrzędne geograficzne: długość geograficzna: 18°36′E, szerokość geograficzna: 53°02′N

Prawa miejskie: nadanie praw — 1233

Oficjalne strony WWW: www.torun.pl

1950–92 liczba ludności wzrosła ponad 2,5-krotnie. Duży ośr. przem. i kult.-nauk.; Rozwinięty różnorodny przemysł., gł. chem., elektromaszynowy, spoż. i włók.; do znaczących przedsiębiorstw chem. należą: Elana (włókna syntetyczne), Zakłady Laminatów Poliestrowych Trokotex; w przemyśle lekkim wyróżniają się: Toruńskie Zakłady Materiałów Opatrunkowych, wytwórnie akcesoriów meblowych Nomet i Gomet, Przędzalnia Czesankowa, zakłady odzieżowe Torpo, a w elektromaszyn: Apator, Fabryka Urządzeń Gazowniczych Rug Riello, Fabryka Wodomierzy i Zegarów Metron, Toruńskie Zakłady Urządzeń Okrętowych Tawimor; oprócz sławnej nie tylko w kraju ale i za granicą Fabryki Cukierniczej Kopernik, wytwarzającej znane tor. pierniki, w mieście są przedsiębiorstwa produkujące płatki śniadaniowe, cukier, słodycze, wina i nalewki oraz wyroby spirytusowe, a także przetwórnia mleka; węzeł kol. i drogowy; port rzeczny; od 1992 coraz liczniejsze imprezy targowe; stol. diecezji tor. Kościoła rzymskokatol.; Uniw. Mikołaja Kopernika (UMK), Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Tor., szkoły wyższe — Bankowa, Kultury Społ. i Medialnej, Centrum Szkolenia Artylerii i Uzbrojenia, Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych, Toruńska Szkoła Zarządzania; Tow. Nauk., Książnica Kopernikowska; teatry, m.in.: Teatr im. Wilama Horzycy, Teatr Lalki i Aktora „Baj Pomorski”, Orkiestra Kameralna; 1993–2001 miejsce Międzynar. Festiwalu Sztuki Autorów Zdjęć Film. „Camerimage”; muzea: Okręgowe (z oddziałami: Archeologii, Historii, Mikołaja Kopernika, Sztuki, Sztuki Dalekiego Wschodu), Etnograficzne, Galeria i Ośr. Plastycznej Twórczości Dziecka; galerie sztuki; Pomor. Rozgłośnia Radiowa; ogród bot.; ośr. krajoznawczy i obsługi ruchu turystycznego. Na pr. brzegu, nad Wisłą leży zabytkowy zespół Starego i Nowego Miasta oraz ruiny zamku krzyżackiego; od północy i zachodu otaczają go pasy zieleni, rozcięte gł. arterią komunik. miasta; wokół centrum liczne osiedla mieszkaniowe, m.in. Wrzosy, Rubinkowo, Chrobrego, Dekerta, Bema, Kochanowskiego oraz Osiedle Uniwersyteckie; zakłady przem. znajdują się w zachodniej i północno-wschodniej części miasta; na krańcach północno-zachodnich lotnisko sport. Aeroklubu Pomor. (trwają prace przystosowawcze do ruchu pasażerskiego); lewobrzeżna część miasta, z gł. dworcem kolejowym Torunia, ma gł. charakter podmiejski. Na l. brzegu Wisły, między Małą Wisłą (starorzecze) a gł. nurtem rzeki, znajduje się rezerwat leśny Kępa Bazarowa. W pobliżu Torunia most na Wiśle na trasie przyszłej autostrady Północ–Południe.

Historia.

W X–XI w. osada rzemieślniczo-handl. w pobliżu przeprawy przez Wisłę; od 1. poł. XIII w. wraz z ziemią chełmińską w rękach Krzyżaków, którzy 1233 lokowali tu miasto (późniejsze Stare Miasto); znaczący ośr. handl. (wywożono towary leśne i miedź, przywożono śledzie, sól, korzenie, sukna) przy szlakach handl. z Węgier i Rusi na Zachód, gł. do Flandrii; czł. Hanzy, od 1403 prawo składu; osiedlali się tu przybysze z Flandrii, Westfalii i Śląska; w 2. poł. XIII w. w pobliżu powstała nowa osada (Nowe Miasto) o charakterze rzemieślniczym, która 1264 otrzymała prawa miejskie; między obu miastami krzyżacki zamek obronny — siedziba komturów; 1440 współorganizator i czł. Związku Pruskiego; powstanie antykrzyżackie 1454 w Toruniu (zamek krzyżacki zniszczony przez mieszk., a Stare i Nowe Miasto połączone w jeden organizm miejski) rozpoczęło wojnę trzynastoletnią; miasto zostało przyłączone do Polski (formalnie 1466); miejsce zawarcia 1411 i 1466 pokoju toruńskiego z Krzyżakami. 1473 miejsce urodzenia M. Kopernika. Rozwój Torunia w 2. poł. XV w. związany gł. z ożywieniem szlaku wiślanego łączącego Pomorze z Polską oraz licznymi przywilejami otrzymanymi 1457 (m.in. prawo mennicze); na pocz. XVI w., wskutek konkurencji Gdańska, spadło znaczenie Torunia w handlu tranzytowym (1537 zniesienie składu tor. na towary spławiane Wisłą). Początek XVI w. zaznaczył się silnymi ruchami społ. (m.in. konflikt 1523 między radą miejską a pospólstwem), związanymi gł. z hasłami reformacji; od XVI w. ośr. luteranizmu; 1645 zjazd katolików i protestantów, tzw. colloquium charitativum, w celu przywrócenia zgody między wyznaniami (nie przyniósł rezultatów). W XVI/XVII w. ponowny rozkwit gosp.: ponad 10 tys. mieszk., jarmarki o zasięgu międzynar. (szlak handl. między Rosją i Litwą a Wielkopolską i Niemcami), udział w handlu wiślanym (zboże, towary leśne, sól, miedź, śledzie, wino), rozwój rzemiosła (spoż. — m.in. słynne pierniki, sukiennictwo, papiernie, artyst. — m.in. złotnictwo) oraz kultury; działali tu m.in. poeci J. Rybiński i Ulryk (Udolryk) Schober oraz kaznodzieja E. Gliczner; 1581 zał. drukarnię Melchiora Neringa, 1568 powstało gimnazjum miejskie, przekształcone 1594 w gimnazjum akad. (ze specjalnym kursem języka pol. dla cudzoziemców); 1595 próba zał. uniw.; 1605 utworzono kolegium jezuickie. W poł. XVII w., w okresie ogólnego regresu miast pol. Toruń podupadł (duże straty w okresie okupacji szwedz. 1655–58 i oblężenia miasta 1658 przez wojska pol. oraz 1703 przez wojska szwedz. Karola XII); 1724 krwawe zajścia między protestantami a katolikami (toruńska sprawa); 1767 konfederacja dysydencka, zw. tor., zawiązana przez szlachtę protest. pod protektoratem carycy Katarzyny II, pod hasłem obrony praw polit. i swobody wyznania. W 1793–1920 w zaborze pruskim (1807–15 w Księstwie Warsz.); miasto urzędniczo-garnizonowe; od 1818 rozbudowa twierdzy; na przeł. XIX i XX w. ożywienie gosp. związane z budową węzła kol. (od 1861 połączenie przez Bydgoszcz z Gdańskiem, od 1862 — z Warszawą) i rozwój pol. życia kult. i nauk. („Gazeta Toruńska” 1867–1921, walka z Kulturkampfem, pol. Towarzystwo Nauk. w Toruniu zał. 1875, 1884 w gimnazjum tor. powstała tajna organizacja filomacka, zw. później Tow. im. Zana); 1918 powstała pol. Rada Lud.; 1920–39 stol. woj. pomor.; powstała Książnica Miejska im. M. Kopernika, 1925 Inst. Bałtycki, 1935 rozgłośnia Pol. Radia, wychodziło kilka dzienników: „Słowo Pomorskie” z dodatkiem poświęconym kulturze regionu „Mestwin” (1925–34), „Dzień Pomorski” i in.; 1936 przyłączono Podgórz i Rudak, wzrosła liczba ludności z ok. 39 tys. mieszk. (1921) do 81,2 tys. (1938). 7 IX 1939 zajęty przez wojska niem. i wcielony do Rzeszy, następnie objęty akcją wysiedlania i wyniszczenia ludności pol.; 1939–40 więzienie policyjne dla Polaków, gł. inteligencji (ok. 2 tys. osób), zw. Fortem VII; 1940–43 obóz dla wysiedlonych Szmalcówka (1941–42 „wychowawczy” obóz pracy przymusowej, od 1942 podobóz obozu w Potulicach), 1939–45 obóz jeńców wojennych różnych narodowości (ok. 25 tys. więźniów, zginęło ok. 14 tys., gł. sow.); od 1941 obóz germanizacyjny; 1939–45 podobóz kobiecy obozu Stutthof; egzekucje więźniów w pobliżu leśnictwa Barbarka (X–XII 1939 — ok. 600 osób) oraz k. Przysieka i Żwirowni Olek (łącznie zginęło ok. 1,2 tys. osób); 1945 jedno z gł. miast-twierdz niem. na terenie Polski. XIX w.–1975 i od 1999 siedziba powiatu, 1975–98 — wojew. toruń.; do Torunia przyłączono okoliczne wsie, m.in.: Grębocin, Rubinkowo, Wrzosy, Cierpice.

Zabytki.

Toruń jest jednym z najcenniejszych w Polsce zespołów arch. o średniow. układzie przestrzennym, złożonym ze Starego i Nowego Miasta. Kościoły: got. — Św. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty (2. poł. XIII–XV w.) z malowidłami ściennymi (koniec XIII–XV w.) i licznymi dziełami sztuki, m.in. popiersie Mojżesza (ok. 1390) w konsoli nie istniejącej Pięknej Madonny (ob. jedynie kopia); pofranciszkański NMP (2. poł. XIV w.) ze znakomitymi malowidłami ściennymi (ok. 1380–1390) i in. dziełami sztuki; Św. Jakuba (farny Nowego Miasta; 1309–ok. 1340, 2. poł. XIV–1. poł. XV w.) z got. malowidłami ściennymi (2. poł. XIV–pocz. XVI w.) i in. dziełami sztuki; barok. — Reformatów na Podgórzu (1644); Św. Ducha (1754–56, E. Schröger; wieża 1897–99; dawniej ewangelicki, ob. Jezuitów). Ruiny zamku krzyżackiego (2. poł. XIII–1. poł. XIV w., zburzony 1454) — zachowane dolne partie oraz dansker (pocz. XIV w.); fragmenty got. zamku Dybów (XV w.); spichlerze z XIV–XVII w.; fragmenty murów miejskich (2. poł. XIII–1. poł. XIV w., rozbudowa 1420–49) z basztami, m.in. tzw. Krzywą Wieżą (1. poł. XIV w.), Kocim Łbem, Monstrancją (XV w.), Wartownią (koniec XIII w.) i bramami: Mostową (1432, H. Gotland), Żeglarską (1. poł. XIV w.) i Klasztorną (pocz. XIV w.); got. ratusz Starego Miasta (1391–99, z wcześniejszymi fragmentami po 1274 i 1385), ob. Muzeum Okręgowe; barok. pałac Biskupów Kujawskich (1693); późnobarok. pałace Meissnerów i Fengerów (XVIII w.); wielki zespół kamienic mieszczańskich (XIII–XIX w.), m.in. got. Dom Kopernika (ob. muzeum) z mal. dekoracją fasady (po 1480), Pod Gwiazdą (XV w., przebudowa koniec XVI w. i gruntownie 1697; ob. muzeum) i Gospoda „Pod Modrym Fartuchem” (ok. 1700); budowle publiczne, gł. neogot. (XIX w.), secesyjny teatr (1904, F. Fellner, H. Helmer), wokół miasta pozostałości 2 pierścieni fortyfikacji (1824–1910). 1997 zespół Staromiejski T. został wpisany na Listę Świat. Dziedzictwa Kult. i Przyr. UNESCO.

Bibliografia

M. i E. GĄSIOROWSCY Toruń, Warszawa 1963;

Toruń dawny i dzisiejszy. Zarys dziejów, red. M. Biskup, Warszawa 1983.

Toruń, mury miejskie z bramą mostową

Wojska polskie zajmują Toruń w 1920. Pierwsze oddziały polskie, które 18 I 1920 wkroczyły do Torunia, stojące przed ratuszem, na którego balkonie płk Skrzyński obwieścił przejście miasta w ręce polskie