Tbilisi
stolica Gruzji, w Kotlinie Tbiliskiej, na tarasach po obu brzegach Kury (na dł. ponad 30 km) i wzgórzach, na wys. 306–522 m.;
[gruz., ‘ciepłe (źródła)’],
1845–1936 w ros. transkrypcji Tyflis,
Tbilisi
Encyklopedia PWN
miasto wydzielone; — 1,1 mln mieszk. (2009); gł. ośr. gosp., nauk. i kult. Gruzji; rozwinięty przemysł maszyn. (obrabiarki, maszyny roln., maszyny i urządzenia dla przemysłu spoż.), elektrotechniczny, środków transportu (lokomotywy elektr.), włók., skórz., spoż. (m.in. winiarski, herbaciany, olejarski), drzewny; duży węzeł kol. i drogowy oraz port lotn.; 1966 uruchomiono pierwszą linię metra; końcowy punkt Gruzińskiej Drogi Wojennej (prowadzi przez gł. grzbiet Kaukazu z Władykaukazu); Akad. Nauk Gruzji, 11 szkół wyższych (w tym uniw. zał. 1918); biblioteka nar. (od 1846); ogrody bot. i zool.; muzea, m.in. Gruzji, sztuki Gruzji, sztuki lud., zabawek, galeria malarstwa.
Historia. Pierwszy raz wzmiankowane w IV w. jako ośr. na szlaku handl. Europa–Azja; w VI w. stol. państwa wschodniogruzińskiego, po zburzeniu przez Chazarów odbud. jako rezydencja Bagratydów; 737 zdobyte przez Arabów, IX–XI w. we władaniu Persów i Seldżuków; po wyzwoleniu od 1122 stol. zjednoczonej Gruzji, ośr. handlu, rzemiosła i gruzińskiej kultury oraz jedno z największych miast Bliskiego Wschodu; 1387 zdobyte przez Timura, w XV w. przez Persów, na pocz. XVII w. przez Turków; od 2. poł. XVII w. ponownie prężny gruziński ośr. gosp.-kult. (szkoły, 1709 pierwsza drukarnia); 1724 zajęte przez Turków, 1735 i 1795 przez Persów. W 1799 zdobyte przez Rosjan, 1801 wraz z wschodnią Gruzją (Kachetia) wcielone do Rosji; siedziba ros. dowództwa wojsk kaukaskich i stol. guberni gruzińskiej, a 1845–82 namiestnictwa kaukaskiego; po uzyskaniu (od 1872) połączenia kol. z Poti, Baku i środkową Rosją szybko rosnący (1865 — 67 tys. mieszk., a 1897 — 160 tys.) ośr. gruzińskiego ruchu nar. i rewolucyjnego (grupa Mesame dasi, gruzińska socjaldemokracja); po rewolucji lutowej 1917 siedziba Oddzielnego Zakaukaskiego Komitetu (Czakom) Rządu Tymczasowego, a po przejęciu władzy w Rosji przez bolszewików gruzińskiego Sejmu Zakaukaskiego; V 1918–II 1921 stol. niepodległej Gruzji, następnie, po zdobyciu przez Armię Czerwoną, do 1991 Gruzińskiej SRR i jednocześnie do 1936 Zakaukaskiej FSRR; 2003 gł. ośrodek tzw. różanej rewolucji.
Zabytki. Ruiny twierdzy Narikala (najstarsza część z IV w., późniejsze z XVI–XVII w.), kościół Metechi (2. poł. XIII w.), katedra Sioni (VI–VII w., przebudowana w średniowieczu i 1710), bazylika Anczischati (VI, XIII w.) z dzwonnicą (2. poł. XVII w.), łaźnia pałacu króla Rostoma (XVII w.); pałac Dareshana (XIII w.) ob. muzeum N. Pirosmaniszwilego. Od pocz. XIX w. rozwój tzw. Nowego Miasta; budowle w stylu późnego klasycyzmu ros., m.in.: dzwonnica Sioni, budynek sztabu armii, seminarium duchowne (wszystkie z 1. poł. XIX w.). Liczne 2- i 3-piętrowe ceglane domy mieszkalne z bogato zdobionymi drewnianymi balkonami łączące miejscowe formy arch. z klasycyst.; z końca XIX i pocz. XX w. eklektyczne budowle użyteczności publicznej: m.in. Teatr Opery i Baletu, Teatr im. Rustawelego, gimnazjum (ob. uniw.), bank; budowle użyteczności publicznej (lata 30. XX w.).
