Tatarstan

Tatarstan, Republika Tatarstanu, ros. Riespublika Tatarstan, tatarskie Tatarstan Respublikası,

republika na wschodzie eur. części Federacji Ros., na Powołżu;

pow. 68 tys. km², 3,8 mln mieszk. (2010), gł. Tatarzy i Rosjanie oraz Czuwasze, Mordwini, Udmurci, Maryjczycy; stol. Kazań. Większą część powierzchni stanowią pagórkowate niziny; klimat umiarkowany ciepły, kontynent.; roczna suma opadów 350–500 mm; gł. rz.: Wołga z Kamą i Wiatką; w Tatarstanie znajduje się znaczna część Samarskiego Zbiornika Wodnego; lasy zajmują ok. 16% pow.; Rezerwat Wołżańsko-Kamski (zał. 1960). Podstawą gospodarki republiki jest eksploatacja ropy naftowej i gazu ziemnego (w Tatarstanie bierze pocz. rurociąg naftowy Przyjaźń), ponadto jest rozwinięty przemysł maszyn., samochodowy, chem. (kauczuk syntet., tworzywa sztuczne, nawozy miner., farmaceutyki), lekki, spoż.; Dolnokamska Elektrownia Wodna (1248 MW); uprawia się zboża (gł. żyto i pszenicę), buraki cukrowe, słonecznik, len, konopie, ziemniaki; hodowla bydła, trzody chlewnej, zwierząt futerkowych, owiec; żegluga na gł. rzekach.

Historia.

W VII–VIII w. ziemie obecnego Tatarstanu zajęły plemiona tur. (Protobułgarzy), które stopniowo zasymilowały miejscową ludność ugrofińską; w X w. powstała tu Bułgaria Wołżańsko-Kamska (i zaczął się szerzyć islam), podbita w 1. poł. XIII w. przez Mongołów; po upadku Złotej Ordy 1438 powstało samodzielne państwo, chanat kazański, zdobyty 1552 przez Iwana IV Groźnego i włączony do Rosji; po wzniesieniu ros. twierdz (np. Czeboksary, Łaiszewo) zaczęła się ros. kolonizacja kraju. W XVII i XVIII w. Tatarzy, wraz z innymi narodami Powołża, brali udział w powstaniach S. Razina i J. Pugaczowa; w XVIII w. wzmogła się rusyfikacja i przymusowa chrystianizacja ludności tatar., jednocześnie 1784 murzowie tatar. zostali zrównani w prawach ze szlachtą ros.; wraz z rozwojem manufaktur na pocz. XIX w. wprowadzono żeglugę na Kamie i Wołdze, zintensyfikowano wywóz (płody rolne, drewno, skóra) i handel z Rosją; 1804 otwarto w Kazaniu ros. uniw.; miasto stało się w XIX w. zarówno nar. i kult. ośr. Tatarów, jak i ośr. ruchu robotniczego; po otwarciu linii kol. Kazań–Moskwa szybko rozwijał się przemysł. Po upadku monarchii w Rosji (rewolucja lutowa 1917) Kazań stał się ośr. ruchu muzułmanów oraz rad delegatów robotniczych, żołnierskich i narodowych tatar. (Milli Szuro, Harbi Szuro); po zdobyciu władzy przez bolszewików wybuchła w republice wojna domowa trwająca do 1918 (bolszewicy wraz z popierającymi ich Tatarami walczyli z Korpusem Czechosł. i wojskami admirała A. Kołczaka); 1920 weszła w skład Ros. FSRR jako Tatar. ASRR (1921–22 okres wielkiego głodu); opozycja bolszewików Tatarstanu (np. S. Sułtan-Galijew) przeciwko Nowej Ekonomicznej Polityce, rozgromiona do końca 1923 przez Moskwę — jako nacjonalistyczna. Podczas pierestrojki nastąpiło ożywienie nar. i rel. w Tatarstanie, 1990 proklamowanie Tatar. SRR w ramach ZSRR; po jego upadku powstanie Tatarstanu, który III 1992 wraz z Czeczenią odmówił podpisania układu o stowarzyszeniu z Federacją Ros. (czego ta nie uznała); ostatecznie II 1994 prezydenci Rosji i Tatarstanu — B. Jelcyn i M. Szamijew podpisali układ o wejściu Tatarstanu do Federacji Rosyjskiej.