Śniadecki Jędrzej

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Śniadecki Jędrzej, ur. 30 XI 1768, Żnin, zm. 11 V 1838, Wilno,

polski chemik i lekarz.

Urodził się 30 XI 1768 w Żninie. Po studiach w Szkole Głównej Koronnej w Krakowie i pobycie we Włoszech (u A. Volty) i w Szkocji (u J. Blacka) został 1797 powołany na katedrę chemii Wydziału Medycznego Szkoły Głównej Wileńskiej. W latach 1803–22 w katedrze chemii Cesarskiego Uniwersytetu Wileńskiego wykładał obowiązkowe dla wszystkich studentów 1. roku podstawy chemii (jego słuchaczami byli m.in. T. Zan i A. Mickiewicz). Wykłady, prowadzone w języku polskim, były oparte ściśle na terminologii i poglądach A. Lavoisiera — Śniadecki stworzył podstawy polskiej terminologii chemicznej. W 1800 wydał pierwszy polski podręcznik chemii lavoisierowskiej Początki chemii (termin „początki” oznaczał wówczas „podstawy”), w rozszerzonej formie wydany 1807 i 1816–17. Drugie ważne dzieło Jędrzeja Śniadeckiego, nowatorska praca Teoria jestestw organicznych (t. 1 1804, t. 2 1811), przełożona na języki niemiecki i francuski, była przez wiele lat podstawowym podręcznikiem fizjologii na uniwersytetach niemieckich.

Śniadecki miał opinię bardzo dobrego lekarza. W 1825 objął katedrę i klinikę medycyny terapeutycznej Uniwersytetu Wileńskiego i kierował nią do śmierci, od 1832 — jako placówką Akademii Medyko-Chirurgicznej (zajęcia prowadził w języku łacińskim, by chorzy nie rozumieli stawianej przy nich diagnozy). Od 1806 był 8-krotnie prezesem Towarzystwa Naukowego Lekarskiego. W wydawanym od 1805 „Dzienniku Wileńskim” zamieszczał artykuły na tematy lekarskie, a także filozoficzne i literackie, wśród nich nowatorskie 3-częściowe opracowanie O fizycznym wychowaniu dzieci.

Śniadecki był współzałożycielem, czynnym członkiem oraz w latach 1819–22 prezesem działającego w okresie 1817–23 Towarzystwa Szubrawców; jego organem były „Wiadomości Brukowe”, w których Śniadecki (pod pseudonimami: Sotwaros i Bogumił Uważnicki) publikował cykle felietonów satyrycznych: Postrzeżenia włóczęgi Guliwera, Próżniacko-filozoficzna podróż po bruku i Dziennik ostatniej podróży szlachcica na łopacie. Zmarł 11 V 1838 w Wilnie.

Cieplik jako pierwiastek

Podobnie jak Lavoisier, Śniadecki przyjmował, że „cieplik” (łacińskie caloricum), wywołujący wrażenie ciepła i będący jego przyczyną, jest jednym z pierwiastków (choć jego istnienie uważał za hipotezę, wolał jednak przyjmować tylko to jedno pojęcie hipotetyczne, zamiast dwóch — nie obserwowanego wówczas ruchu cząstek i przenoszącego ten ruch eteru, zakładanych wówczas przez teorię kinetyczną ciepła). Jędrzej Śniadecki uważał, że wszystkie pierwiastki są ciałami stałymi, a wiążąc się z cieplikiem przyjmują stan ciekły lub gazowy: „Nie można ... inaczej pojąć rozrzedzenia ciał, jak tylko przez oddalenie się najmniejszych ich cząstek od siebie; musi tedy cieplik być uważany za przyczynę odpychania się tych cząstek, a tym samym jego czynność wywiera się wbrew attrakcji i osłabia skupienie”. Śniadecki przewidywał, że wszystkie substancje mogą występować w trzech stanach skupienia (czyli, że można skroplić gazy).

Uważał, że światło, elektryczność i magnetyzm są ciałami rzadszymi od gazów — nazywał je „istotami promienistymi”, jako że rozchodziły się „na kształt promieni” (słuchająca jego wykładów młodzież wileńska nazwała swoje stowarzyszenie: Promieniści).

Vis vitalis

Śniadecki zdawał sobie sprawę, że organizmy żywe są zbudowane z tych samych pierwiastków, co materia nieożywiona. Uznawał jednak istnienie odrębnej „siły organizującej”, dzięki której powstawały substancje występujące w tych organizmach. W Początkach chemii pisał: „... władza tworzenia jestestw organicznych, czyli organizowania, samym tylko istotom organicznym służy. Dlatego władzę tę nazywam organiczną ...doświadczenie nam pokazuje, iż za zniszczeniem organizacji, bez najmniejszego uszczerbku materii, władza ta niknie natychmiast; więc wnosimy, iż siła organizująca nie jest własnością materii, ale organizacji. A przeto i z tego względu siłą organiczną nazywać się powinna”. Z upływem życia coraz większe znaczenie miała zyskiwać w organizmach „siła chemiczna” rozkładająca substancje. Pogląd ten znalazł odzwierciedlenie w Teorii jestestw organicznych. W dziele tym Śniadecki pisał: „w pierwszej życia połowie (...) siły organiczne górują i całemu życiu dają kierunek, (...) w drugiej połowie zwolna słabieją, a tym sposobem powinowactwom coraz większy wstęp dają, dopóki na koniec całkiem ich nie ustąpią przemocy”.

W Początkach chemii wskazywał też na rolę powinowactwa chemicznego: „Chemia będzie umiejętnością odmian zdarzających się lub zdarzyć się mogących we właściwościach i przyrodzeniu ciał ziemskich przez ich wzajemne działanie na siebie mocą powinowactwa”, a o samym powinowactwie pisał: „siły, związki chemiczne do skutku przywodzące, nie attrakcyą, ale powinowactwem nazywać będziemy”.

Prace laboratoryjne

W laboratorium Śniadecki przeprowadzał analizy wód mineralnych, których stosowanie zalecał swoim pacjentom. W 1822 ogłosił wyniki analizy meteorytu, który spadł w powiecie rzeczyckim. W 1808, analizując rudę platyny, stwierdził istnienie nowego pierwiastka, który nazwał westem (vestium), jednak wykonana przez niego druga analiza odkrycia tego nie potwierdziła. W 1844 rosyjski chemik Carl Ernst Claus (Karl Klaus) wykrył w rudzie platyny nowy pierwiastek — ruten (ponieważ próbka analizowana przez Śniadeckiego zaginęła, nie można stwierdzić, czy to nie on był odkrywcą tego pierwiastka).

Ojciec polskiej chemii

Chociaż Śniadecki nie miał wybitnych osiągnięć naukowych, wielu jego uczniów kierowało katedrami chemicznymi i medycznymi w Wilnie, Warszawie, Krakowie, Kijowie i Charkowie; w kierowanej przez niego klinice pracowało wielu lekarzy. Początki chemii były przez wiele lat najbardziej rozpowszechnionym polskim podręcznikiem, dlatego Śniadecki jest nazywany „ojcem chemii polskiej”.