śląskie, województwo

wyk. A. Dukata/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

śląskie, województwo,

woj. w południowej Polsce;

graniczy na południu ze Słowacją i Czechami, na północy z woj. łódz., na wschodzie ze świętokrzyskim i małopol., na zachodzie z opol.; powstało z części byłych województw: częstoch., katow. i bielskiego; pow. 12 331 km² (14. miejsce w kraju); 4,6 mln mieszk. (2. miejsce w kraju, 2008); stol. — Katowice, inne większe miasta: Bielsko-Biała, Bytom, Chorzów, Częstochowa, Dąbrowa Górnicza, Gliwice, Jastrzębie Zdrój, Jaworzno, Mysłowice, Piekary Śląskie, Ruda Śląska, Rybnik, Siemianowice Śląskie, Sosnowiec, Świętochłowice, Tychy, Zabrze, Żory; dzieli się na 19 powiatów grodzkich, 17 ziemskich i 167 gmin.

W granicach woj. leżą: Wyż. Śląsko-Krakowska, fragment Wyż. Małopolskiej (na północnym wschodzie), część Podkarpacia Północnego i Zewnętrznych Karpat Zachodnich (na południu) oraz niewielkie fragmenty Niz. Śląskiej (na zachodzie). Krajobraz urozmaicony; najwyższy punkt Pilsko (1557 m), najniższy — w dolinie Warty (185 m). W obrębie wyżyn wyróżnia się: Wyż. Woźnicko-Wieluńską (wzgórza morenowe, kemy, niewysokie progi oddzielone obniżeniami, wyzyskiwanymi przez rzeki), Wyż. Krakowsko-Częstochowską, zbud. ze skał mezozoicznych (ponad wierzchowinę wystają kilkudziesięciometrowe ostańce wapienne, maks. do wys. 504 m, G. Zamkowa), Wyż. Śląską (maks. wys. 397 m., w Garbie Tarnogórskim), zbud. z węglonośnych skał karbońskich przykrytych dolomitami i wapieniami triasowymi oraz południowo-zachodnia część Wyż. Przedborskiej (Próg Lelowski, Niecka Włoszczowska). Od zachodu w wyżyny wcina się klinem Równina Opolska a na południowym zachodzie — Kotlina Raciborska i Płaskowyż Głubczycki. Na południe rozciąga się Pogórze Śląskie, oddzielone od wyżyn tektonicznym obniżeniem kotlin Orawskiej i Oświęcimskiej, oraz zbud. z fliszu karpackiego Beskidy (Śląski, Mały, Makowski, Żywiecki) z Kotliną Żywiecką. Klimat zróżnicowany regionalnie, z przewagą wpływu mas powietrza oceanicznego; na wyżynach średnia roczna temp. 7–8°C, w górach poniżej 4–6°C; opady 650–750 mm, w górach do 1300 mm; okres wegetacyjny od 205 dni na wschodzie do 215 na zachodzie, w górach krótszy. Przez województwo śląskie przebiega południkowo dział wodny między dorzeczem Wisły (na wyżynach źródła Pilicy i Przemszy, w Beskidach Wisły i Soły) a dorzeczem Odry (na wyżynach źródła Kłodnicy i Warty, w Beskidach — Olzy); kilka dużych zbiorników retencyjnych, m.in. jez.: Goczałkowickie, Żywieckie, Poraj. Gleby przeważnie słabo i średnio urodzajne, gł. bielicoziemne, na północnym wschodzie rędziny, w górach gleby brunatnoziemne i inicjalne. Lasy zajmują 31,8% pow. woj., w powiatach żywieckim, tarnogórskim i lublinieckim (wschodni fragment Borów Stobrawskich) — nieco powyżej 50%; w górach, zwłaszcza w Beskidzie Żywieckim, występują wyraźne piętra roślinne. W granicach woj. znajduje się obszar największego ekol. zagrożenia — GOP, gdzie najdotkliwsze szkody powoduje energetyka, hutnictwo żelaza i stali oraz górnictwo, jako gł. producenci odpadów przem. — w całym województwie śląskim rocznie wytwarzono 43 mln t odpadów (2002, 37% wszystkich w Polsce); emisja pyłów wynosi 30,5 tys. t (oczyszczane w 99%), gazów — 603 tys. t (oczyszczane w 31%); do wód powierzchniowych odprowadza się ok. 11% nie oczyszczonych ścieków komunalnych i przem. (przeciętnie w kraju — 9%); biologicznie i chemicznie oczyszcza się 48% ścieków (w Polsce 62%). Obszary chronione stanowią ok. 22% pow. woj.; są to gł. 4 parki krajobrazowe oraz północno-zachodnia część Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych.

Najwyższa w kraju gęstość zaludnienia — 385 mieszk. na km², najwyższa w GOP (powyżej 1000 mieszk. na km²), najniższa w Beskidach i na północnym zachodzie; 79,1% stanowi ludność miejska — najbardziej zurbanizowane woj. w Polsce; występują problemy demogr., zwłaszcza na obszarze GOP, m.in. spadek liczby ludności wynikający z ujemnego przyrostu naturalnego –1,1‰ (2002) oraz ujemnego salda migracji (ok. –2‰), zwłaszcza w miastach, co w konsekwencji powoduje ich szybką deglomerację; zbliżona do średniej krajowej aktywność ekon. ludności — 67 podmiotów gosp. na 1000 mieszk.; stosunkowo niski poziom bezrobocia 16,5% (średnio w Polsce 18,1%, 2002), spowodowany m.in. wysoką etatyzacją gospodarki państwowej.

Województwo przem., z udziałem rolnictwa i turystyki, najsilniej uprzemysłowiona środkowa część Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego; od 1989 restrukturyzacja, modernizacja i prywatyzacja gospodarki, m.in. górnictwa węglowego (likwidacja części kopalń, redukcja zatrudnienia i konieczność przekwalifikowania pracowników), co powoduje duże problemy i napięcia społ.; przyspieszenie procesów restrukturyzacji po ogłoszeniu 1995 Kontraktu regionalnego dla województwa katowickiego; w celu przyciągnięcia inwestycji utworzono Katow. Specjalną Strefę Ekon. składającą się z kilku podstref w różnych miastach GOP; do 1999 w największym stopniu zostały sprywatyzowane: handel, usługi, komunikacja, niektóre gałęzie przemysłu przetwórczego, w najmniejszym — górnictwo węgla kam. i metalurgia; zaniedbana infrastruktura przem., mieszkaniowa i komunalna, zwłaszcza w GOP; wzrost znaczenia przemysłu motoryzacyjnego, gł. wskutek dużych inwestycji zagr., m.in.: Fiat (1,3 mld dol. USA), General Motors (0,6 mld dol. USA), Isuzu Motors (0,2 mld dol. USA). Bogate złoża węgla kam. (Górnośląskie Zagłębie Węglowe); ponadto wydobycie gazu ziemnego (Marklowice, Dębowiec Śląski), rud cynku i ołowiu (Zagłębie Olkusko-Zawierciańskie), mniejsze znaczenie rud żelaza (Zagłębie Częstochowskie) oraz siarki (Rybnik) i soli potasowej (Marklowice-Świerklany); wydobycie surowców skalnych (piaskowce, wapienie, margle, piaski). Rozwinięta, oparta na węglu energetyka (elektrownie Rybnik, Łaziska, Łagisza, Jaworzno III i kilka mniejszych), ponadto hydroelektrownia szczytowo-pompowa Porąbka-Żar o mocy 500 MW. Różnorodny przemysł, skoncentrowany gł. w GOP; największe znaczenie ma stosunkowo mało zmodernizowany przemysł metalurgiczny: hutnictwo żelaza oparte na importowanej (gł. z Ukrainy) rudzie żelaza, z największą w kraju Hutą Katowice (koks, surówka, stal, wyroby walcowane), hutami Częstochowa, Zawiercie, Cedler (Sosnowiec), Florian (Świętochłowice), hutnictwo cynku i ołowiu (Miasteczko Śląskie, Szopienice), aluminium (Kęty) oraz różnych metali nieżel. (Będzin, Dziedzice, Gliwice). Rozwinięty przemysł maszyn. (Gliwice, Zabrze, Katowice, Chrzanów, Bytom, Piekary Śląskie, Świętochłowice, Dąbrowa Górnicza, Racibórz, Kuźnia Raciborska, Poręba, Kłobuck, Andrychów, Bielsko-Biała), środków transportu (samochody — Bielsko-Biała, Tychy, Gliwice, wagony tramwajowe — Chorzów), metal. (Sosnowiec, Tarnowskie Góry, Częstochowa, Myszków, Żywiec, Węgierska Górka), ponadto przemysł chem., w tym wyrobów z tworzyw sztucznych (Krupski Młyn, Lubliniec, Częstochowa, Tychy, Knurów, Gliwice), nieorg. (Chorzów, Tarnowskie Góry), org. (Racibórz, Dąbrowa Górnicza, Jaworzno), chemii gosp. (Cieszyn, Racibórz); mniejsze znaczenie przemysłu miner., m.in. cementowego (Rudniki, Ogrodzieniec) i szklarskiego (Częstochowa, Dąbrowa Górnicza, Zawiercie, Orzesze) oraz różnorodnego drzewno-papierniczy, gł. meblowego (Bytom, Katowice, Jasienica, Jaworze), płyt i sklejek (Koniecpol), celulozowo-papierniczy (Kalety, Myszków, Tychy, Tarnowskie Góry); przemysł lekki reprezentuje gł. branża włók., zwłaszcza przemysł wełn. i bawełniany w dawnym woj. bielskim (Bielsko-Biała, Kęty, Skoczów, Wilamowice) oraz w Częstochowie i Zawierciu, lniarski (Lubliniec), ponadto branża skórz. (Bielsko-Biała, Żywiec) i odzieżowy (m.in. Bytom); przemysł spoż. (w większych miastach), w tym piwowarski (Żywiec, Tychy). Rolnictwo słabo rozwinięte, najlepiej w okolicach Częstochowy, Pszczyny i Raciborza; dość niekorzystne warunki przyr., zanieczyszczenie gleb metalami ciężkimi, wiele nieużytków — 17,5% pow. woj., przeciętnie małe powierzchniowo gospodarstwa — 4 ha (średnio w kraju 7 ha); użytki rolne zajmują 50,3% pow. woj., w tym grunty orne 37,1%, łąki i pastwiska 12,3%; uprawia się zboża, gł. pszenicę i żyto oraz ziemniaki i rzepak; hodowla bydła (obsada zbliżona do średniej krajowej), owiec, drobiu oraz trzody chlewnej; sadownictwo (okolice Bielsko-Białej), warzywnictwo. B. gęsta sieć komunik.; najważniejsze linie kol. i drogi: Katowice–Gdańsk, Katowice–Kraków (autostrada), Katowice–Wrocław (od Kleszczowa w kierunku Opola autostrada, kolejne odcinki w budowie); żegluga na Kanale Gliwickim (port w Gliwicach); katow. port lotn. w Pyrzowicach; w transporcie największe znaczenie mają kol. przewozy towarowe (m.in. surowców miner.); gł. węzły komunik.: Katowice, Gliwice, Częstochowa, Tarnowskie Góry. Najatrakcyjniejsze pod względem turyst. i rekreacyjnym są Beskidy (ok. 30 tys. miejsc noclegowych) i Wyż. Krakowsko-Częstochowska (ok. 25 tys.); rozwój turystyki pobytowej, pieszej (w Beskidach wiele znakowanych szlaków, na wyżynie m.in. Szlak Orlich Gniazd), sportów zimowych, zwłaszcza narciarstwa (ponad 200 km tras zjazdowych, ok. 150 wyciągów) oraz wodnych (jez.: Żywieckie, Poraj), turystyki specjalistycznej (alpinizm podziemny i wspinaczka — jaskinie i skałki ostańcowe na wyżynie) i weekendowej; gł. ośr.: Szczyrk, Wisła, Ustroń, Korbielów, Potok Złoty, Żarki-Letnisko, Podlesice; Częstochowa jest największym w Polsce ośr. pielgrzymkowym (ok. 4 mln osób rocznie); bardzo duży ruch tranzytowy związany z przejściami granicznymi.