Sztokholm
 
Encyklopedia PWN
Sztokholm, Stockholm,
stolica i największe miasto Szwecji; ośrodek adm. hrab. Sztokholm;
gł. ośr. gosp., kult.-nauk. i turyst. kraju, siedziba dworu królewskiego. Sztokholm jest największym ośr. przem. Szwecji; rozwinięty przemysł maszyn. (zwłaszcza obrabiarek i maszyn górniczych), metal., środków transportu, elektrotechnicznego (m.in. aparatury łącznościowej, zmechanizowanego sprzętu gospodarstwa domowego), precyzyjny (maszyn liczących), elektroniczny, papierniczy, poligraficzny, spoż., chem., odzieżowy; Sztokholm jest także najważniejszym w kraju ośr. handl.-finansowym oraz drugim po Göteborgu mor. portem handl.; wielki węzeł kol. i drogowy, 2 porty lotn., międzynar. Arlanda, położony na północ od miasta, oraz krajowy Bromma — w zachodniej części Sztokholmu; komunikację miejską obsługuje sieć autobusowa, od 1953 szybka kolej (częściowo podziemna) oraz nowoczesne, uzupełniające się rozwiązania dróg miejskich z kilkupoziomowymi skrzyżowaniami. Sztokholm jest siedzibą wielu szkół wyższych: uniw. (zał. 1877), politechniki (zał. 1827), wyższej szkoły ekon. (1909), król. wyższej szkoły muz. (1771), wyższej szkoły wychowania fiz. i sportu (1813), szkoły med., leśnej, sztuk pięknych i in., oraz instytutów nauk.-badawczych, Fundacji Nobla (zał. 1900); liczne biblioteki i muzea, m.in.: Nar. Muzeum Sztuki,
Muzeum Nordyckie, Muzeum Sztuki Współcz., Muzeum Statku „Waza” (który zatonął 1628 i został wydobyty z dna mor.), hist., etnograf., sztuki dalekowschodniej, bliskowschodniej i śródziemnomor.; skansen (zał. 1891) — pierwsze w świecie muzeum budownictwa wiejskiego na otwartym powietrzu (prototyp tego typu muzeów), połączone z ogrodem zool. i warsztatami rzemieślniczymi; Millesgården (dom i ogród z dziełami rzeźbiarza C. Millesa); centrum kult. z Teatrem Król. (opera), filharmonią i Król. Teatrem Dramatycznym. Ze względu na położenie, zabytki oraz harmonijne połączenie architektury z przyrodą Sztokholm jest uważany za jedno z najatrakcyjniejszych miast Europy; najstarsza dzielnica — Gamla Stan — położona na 3 wyspach: Stadsholmen, Helgeandsholmen i Riddarsholmen; znajdują się tu liczne zabytki; na północ od starego miasta, na lądzie stałym leży największa dzielnica Sztokholmu — Norrmalm, o funkcjach gł. handl., z siedzibami największych banków szwedz.; we wschodniej i południowej części miasta, częściowo na wyspach znajdują się dzielnice mieszkaniowe (Östermalm, Gärdet, Södermalm, Enskede); centrum adm. z gmachami ratusza (Stadshuset) i pałacu sprawiedliwości (Rådhuset) powstało na w. Kungsholmen położonej na jez. Melar; na w. Djurgården w zat. Saltsjön są położone obiekty sport. i ośr. turyst.-wypoczynkowe, m.in. skansen oraz wiele parków, zieleńców i ogród zool.; w zachodniej części miasta na w. Kungsholmen oraz na obszarze zespołu miejskiego powstały wielkie zakłady przem.; wszystkie dzielnice są połączone mostami; wokół Sztokholmu rozwijają się, bud przy stacjach kolei miejskiej, nowoczesne przedmieścia i miasta satelity o funkcjach mieszkaniowych i częściowo przemysłowych.
Historia. Według tradycji zał. ok. 1250 przez jarla Birgera, przejął gosp. rolę Sigtuny i stał się gł. ośr. handlu dla północnej i środkowej Szwecji (eksport rud); czł. Hanzy, zdominowany przez kupców niem., którzy mieli m.in. zastrzeżone 1/2 miejsc w radzie miejskiej (do 1471); jedna z rezydencji król., od ok. 1400 określany jako stol. państwa (co potwierdził formalnie akt z 1634); po okresie walk duńsko-szwedz. w XV–XVI w. (m.in. 1520 miejsce sztokholmskiej krwawej łaźni) 1523 zdobyty ostatecznie przez Gustawa I Wazę; w XVII w. rozwijał się szybko jako stol. państwa szwedz. i jego gł. port (handel ze szwedz. posiadłościami nadbałtyckimi, zmonopolizowanie handlu z północną Szwecją); w końcowej fazie wojny północnej 1700–21 miejsce zawarcia przez Szwecję traktatów pokojowych: z Hanowerem (1719) i Prusami (1720); na ich mocy Szwecja traciła na rzecz Hanoweru obszar księstw Bremy i Verden, a na rzecz Prus Szczecin oraz w. Wolin i Uznam; w XVIII w. zdystansowany jako port handl. przez Göteborg; od XIX w. rozwój przemysłu.
Zabytki. Kościoły: rom.-got. Św. Mikołaja (Storkyrka) z XIII–XIV w., fasada z XVIII w., we wnętrzu got., drewniana rzeźba Św. Jerzego (XV w., B. Notke), Franciszkanów (Riddarholmskyrka) z XIII–XIV w., przy nim kaplice z grobowcami królów szwedz., przebudowa w XIX w., Św. Klary (XVI w.), Św. Jakuba, Niemiecki, Św. Katarzyny, Św. Jadwigi Eleonory — wszystkie z XVII w., Św. Adolfa Fryderyka (2. poł. XVIII w.), Św. Karola Jana (1. poł. XIX w.), Engelbrekt (1906–11), Hogalid (1916–23). Budowle świeckie, m.in.: pozostałości twierdzy z XIII w., 2 baszty — fragment murów obronnych z 2. poł. XV w.; pałace z 2. poł. XVII w. wg projektów J. de la Vallée i N. Tessina (st.); Dom Rycerzy (Riddarhuset), pałace: Wrangel, Rosenhane, Bonde, Oxenstierna, Bååth; zamek król. (1680–1760 — N. Tessin, mł.) i in., wnętrza barok. i rokokowe C. Harleman (ob. w zamku wiele muzeów, m.in. w zbrojowni — polonika); domy mieszkalne (m.in. Petersena, Geera), ratusz (ob. muzeum miejskie) — wszystkie z XVII w. Z XVIII w., m.in.: gmachy opery (1780, C.F. Adelcrantz, przebudowa w XIX w.), giełdy i komory celnej (Tullhus) — oba E. Palmstedt. Budowle z XIX w.: koszary gwardii kor. (ob. Muzeum Hist.), pałac Rosendal, biblioteka król., bank nar., muzea, dworzec kol., Teatr Południowy, Wyższa Szkoła Techn., parlament. Z XX w. m.in.: poczta, ratusz (1911–23, R. Östberg) — symbol Sztokholmu (charakterystyczna sylweta ceglanej bryły z wieżą zwieńczoną złotą koroną), budynek sądu miejskiego, politechniki; budowle E.G. Asplunda: kino Skandia, biblioteka miejska, krematorium; liczne wieżowce, szkoły, domy towarowe, szpitale, osiedla mieszkaniowe, miasta satelitarne, m.in. Vällingby (1951–55, S. Markelius, S. Backström, L. Reinius i in.), Farsta (1960, Backström, Reinius), ośr. studencki (1979–81, R. Erskine), biblioteka uniw. (1980–82), hala sport. (1982) — obie Erskine. W pobliżu Sztokholmu letnia rezydencja król. — barok. pałac w Drottningholm (1662–80, Tessin, st., i Tessin, mł.) z ogrodem fr. i ang., w którym pawilony wg projektu Adelcrantza: teatr (1768) i pawilon chiń. (1763–68) z rokokowymi wnętrzami, zespół wpisany na Listę Świat. Dziedzictwa Kult. i Przyr. UNESCO. Zespół król. pawilonów letnich Haga usytuowanych w ang. parku (m.in. Namiot Miedziany 1790–92).
zgłoś uwagę
Ilustracje
Sztokholm, pałac królewski fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia