Szczepanik Jan
 
Encyklopedia PWN
Szczepanik Jan, ur. 13 VI 1872, Rudniki k. Mościsk, zm. 18 IV 1926, Tarnów,
polski wszechstronny wynalazca, samouk.
Kalendarium
Urodził się 13 VI 1872 w Rudnikach koło Mościsk. Pochodził z biednej rodziny chłopskiej, był dzieckiem nieślubnym, wcześnie osieroconym. Nie bez trudu ukończył seminarium nauczycielskie w Krakowie. Pracując jako nauczyciel ludowy w okolicach Krosna, zajął się doskonaleniem prymitywnych krosien używanych przez miejscowych tkaczy chałupników, z których pracą stykał się od dzieciństwa. W 1896 porzucił zawód nauczyciela i poświęcił się wynalazczości. Z pomocą korczyńskiego Stowarzyszenia Tkaczy przeniósł się do Krakowa. Po początkowych niepowodzeniach i rozczarowaniach udało mu się zainteresować swymi pomysłami właściciela sklepu z aparatami fotograficznymi, Ludwika Kleinberga, który zatrudnił go jako sprzedawcę i zaczął wspierać finansowo jego działalność wynalazczą; z czasem został wspólnikiem i figurował jako współautor niektórych patentów Szczepanika.
Szczepaniki i koncepcja telewizji
W tym czasie wynalazca stworzył pomysłową metodę fotoelektryczną żakardowego powielania wzorów tkackich, pozwalając na skrócenie czasu tkania gobelinów z kilku tygodni do ok. pół godziny. Opatentował ją w 1896, także w Niemczech i Wielkiej Brytanii. W latach 1898–1902 znalazła ona zastosowanie przemysłowe w Wiedniu, Brukseli, Barmen (ob. Wuppertal w Nadrenii), Roubaix we Francji i (najdłużej) w Krakowie. Wytwarzano nią także małe jedwabne tkaniny, zwane szczepanikami, którymi zdobiono m.in. pocztówki.
Szczepanik zajmował się też koncepcją telewizji, uzyskując 1897 patent na elektryczny system reprodukowania obrazów na odległość (telektroskop), także w Wielkiej Brytanii i USA. W 1898 przeniósł się do Wiednia, w 1901 był już postacią znaną — jego pracownię odwiedzali m.in.: M. Twain, który poświęcił mu dwa opowiadania, I. Paderewski, G. Zapolska, K. Przerwa-Tetmajer, F. Mirandola (dwaj ostatni poświęcili mu wiersze).
Wynalazki okresu wiedeńskiego
W okresie wiedeńskim Szczepanik wynalazł m.in. fotosculptor — urządzenie przydatne przy kopiowaniu rzeźb (1899), caloridul — samoczynny regulator ciągu kominowego w paleniskach kotłowych (1901) oraz jedwabną tkaninę kuloodporną (1901), z której sporządzano kamizelki ochronne i którą obijano powozy. Kamizelka taka 1902 uratowała życie królowi Hiszpanii, Alfonsowi XIII, co zwiększyło popularność wynalazcy i przyniosło mu Order Izabelli Katolickiej. Wydarzenie to skłoniło również cara Mikołaja II do odznaczenia go Orderem Św. Anny, czego Szczepanik, jako polski patriota, nie zaaprobował — natomiast przyjął od cara złoty zegarek wysadzany brylantami i szafirami i takąż broszę dla narzeczonej (Wandy Dzikowskiej, wkrótce żony).
Fotografia barwna
W latach 1903–14 Szczepanik przebywał na zmianę w Tarnowie (u teścia, lekarza Z. Dzikowskiego), Wiedniu i Dreźnie. W tym okresie pracował głównie nad fotografią barwną, wnosząc do niej wiele pomysłów i uzyskując patenty austriackie, niemieckie i brytyjskie. Konsekwentnie trzymał się koncepcji addytywnej (opartej na trzech kolorach: czerwonym, zielonym i niebieskim), uważając, że to „jest jedyną teoretyczną słuszną drogą, na której otrzymać można poprawne barwne obrazy. Zastosowanie tylko 2 kolorów lub też 4 i więcej barw nigdy nie może mieć pretensji do wierności w oddaniu barw naturalnych i jest błędnym zasadniczo”.
Najważniejszym trwałym jego wkładem w tej dziedzinie była metoda płowienia barw (pierwsze związane z nią patenty uzyskał w 1902). Wytyczyła ona kierunek badań, który z czasem doprowadził do rozwiązań w pełni praktycznych, wprowadzonych przez firmy Kodak (1928) i Agfa (1932). Szczepanik skonstruował aparat do wykonywania zdjęć fotograficznych tą metodą jednocześnie na trzech kliszach (każda dla jednego koloru) i opracował barwoczuły papier własnego pomysłu, Utopapier, wytwarzany od 1905 w Zurychu. W 1906 wynalazł metodę sporządzania płyt rastrowych do fotografii barwnej, produkowanych od 1909 w Dreźnie pod nazwą Veracolor. Zajmując się tą problematyką, 1906 skonstruował też kolorymaetr — przyrząd pozwalający liczbowo określić jakość i natężenie badanej barwy.
Pionier ścieżki dźwiękowej
W 1914 przeniósł swą pracownię do Berlina. W tymże roku zgłosił w Wiedniu wniosek patentowy na jeden z najważniejszych swych pomysłów wynalazczych: „urządzenie do wolnego od bezwładności fotograficznego zapisu dźwięku”. Znalazł się w ten sposób wśród najwcześniejszych pionierów ścieżki dźwiękowej na taśmie filmowej. Strumień elektronów kierował bezpośrednio na taśmę filmową przy użyciu próżniowej lampy katodowej, urządzenie do odtwarzania dźwięku oparł na fotokomórce. Patent przyznano mu 1920. Nie znano jeszcze wówczas odpowiednio silnych wzmacniaczy, a w doskonaleniu metody przeszkodziła Szczepanikowi wojna, oraz to, że zajął się innymi problemami. Słabością jego pozycji jako pioniera było opatentowanie wynalazku tylko w Austro-Węgrzech (z powodu trudności finansowych).
Fotografia barwna
Od 1915 zajął się głównie filmem barwnym, także opierając się na metodzie addytywnej. Opracowany przez niego system był bliski doskonałości technicznej — nakręcił nim kilkanaście pięknych kolorystycznie filmów krajobrazowych, m.in. w Alpach Przełęcz (1921). Demonstrował je z powodzeniem w Niemczech i w Szwajcarii (1925). Wyświetlanie filmów Szczepanika wymagało wszakże trzech projektorów (po jednym dla każdego z podstawowych kolorów), co zwiększałoby koszt eksploatacji kin. Ostatecznie więc pierwszym praktycznym, powszechnie stosowanym systemem filmu barwnego stał się amerykański Technicolor. Niemniej, synowie Szczepanika, Zbigniew i Bogdan, doskonalili po jego śmierci ten system, dokonując interesujących pokazów w warszawskich kinach Atlantic i Stylowy (1934–35).
Spośród innych pomysłów Szczepanika warto jeszcze wspomnieć automatyczny karabin szybkostrzelny (1902) i patent związany z telegrafią bez drutu (1903), czyli wczesną fazą łączności radiowej. Ogółem znanych jest 91 jego oryginalnych patentów na wynalazki.
Szczepanik zmarł na chorobę nowotworową 18 IV 1926 w Tarnowie. Laboratorium Szczepanika, sprowadzone po jego śmierci przez rodzinę z Berlina i odtworzone w Warszawie, zostało z premedytacją zniszczone podczas okupacji niemieckiej.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia