Szare Szeregi,
kryptonim ZHP w konspiracji podczas II wojny światowej;
Szare Szeregi
Encyklopedia PWN
powołane 27 IX 1939 w Warszawie przez członków Rady Naczelnej ZHP; wychowywały młodzież poprzez udział w walce z okupantem oraz tajne nauczanie i samokształcenie; organizacją kierowało Naczelnictwo, obowiązki przewodniczącego ZHP pełnili: do V 1943 ksiądz J. Mauersberger, później T. Kupczyński; w skład Szarych Szeregów wchodziły samodzielne organizacje: harcerek i harcerzy.
Organizacja Harcerzy działała na terytorium Rzeczypospolitej oraz na Litwie i Łotwie; Głównej Kwaterze Harcerzy („Pasieka”), kierowanej przez naczelników: do V 1943 F. Marciniaka („Jerzy Nowak”), do X 1944 S. Broniewskiego („Orsza”), następnie L. Marszałka („Jan”), podlegały: chorągwie („ule”), hufce („roje”), drużyny („rodziny”) i zastępy („pszczoły”); istniało 18 chorągwi, 1944 liczyły ponad 8 tysięcy harcerzy; XI 1942 harcerzy podzielono na 3 grupy wiekowe: Grupy Szturmowe (GS) powyżej 17 lat, Bojowe Szkoły (BS) 15–17 lat oraz Zawisza (Z) 12–14 lat; harcerze realizowali sformułowany 1941 program Dziś-Jutro-Pojutrze, zawierający zadania bieżące oraz perspektywiczne; odbywali szkolenie wojskowe odpowiednie dla każdej grupy wiekowej: najmłodsi do służby pomocniczej („Mafeking”), BS — podstawowe wyszkolenie żołnierza („Sklepy”), kursy służby łączności („Boernerowo”) i pocztów dowódców („Golędzinów”), GS — szkoły podchorążych („Agrykola”) i szkolenie kierowców („Ursus”); Szare Szeregi uczestniczyły w propagandzie i małym sabotażu, m.in. w Organizacji Małego Sabotażu „Wawer”; (zrywanie niemieckich i zawieszanie polskich flag, malowanie napisów antyniemieckich na murach i rozrzucanie ulotek, kolportaż prasy podziemnej), akcji N; prowadziły walkę cywilną („M” — oddziaływanie wychowawcze na młodzież poza Szarymi Szeregami), wywiad (WISS — Wywiad i Informacja Szarych Szeregów, zbieranie informacji o stanie i ruchach wojsk nieprzyjaciela), wydawały czasopisma m.in.: „Źródło” (kolejne tytuły: „Drogowskaz”, „Dęby”, „Pismo Młodych”, „Brzask — Pismo Młodych”, a podczas powstania warszawskiego „Brzask — Pismo Harcerskich Oddziałów Armii Krajowej”), od 1942 „Bądź Gotów” („Bądź Gotów — Pismo Harcerskich Oddziałów Służby Pomocniczej”); Szare Szeregi uczestniczyły w walce zbrojnej (wielka dywersja — WD), XI 1942 GS (Oddział Specjalny „Jerzy”) włączono w skład Oddziału Dyspozycyjnego „Motor” Związku Odwetu, następnie Kierownictwa Dywersji KG AK, VIII 1943 przekształcono w batalion „Zośka”, z kompanii „Agat” (antygestapo) V–VII 1944 powstał batalion „Parasol”; oddziały harcerskie brały udział w wykonywaniu wyroków na funkcjonariuszach niemieckich władz okupacyjnych skazanych na karę śmierci przez sądy specjalne Polskiego Państwa Podziemnego, uwalnianiu więźniów (Arsenał warszawski, Celestynów), dywersji kolejowej („Jula”, „Wieniec”), uderzeniach na posterunki graniczne między GG a ziemiami wcielonymi do III Rzeszy („Taśma”); w powstaniu warszawskim 1944 walczyły: bataliony harcerskie w zgrupowaniu „Radosław”; na Woli, Powązkach, Starym Mieście, w Śródmieściu i na Powiślu oraz plutony BS w poszczególnych dzielnicach, Zawisza zorganizowała pocztę powstańczą; I 1945 Szare Szeregi zakończyły działalność.
Organizacja Harcerek (kryptonimy: 1939–40 OH, 1940–43 ZK — Związek Koniczyn, 1943–45 BG — Bądź Gotów) działała na obszarze Rzeczypospolitej; od IX 1938 (powołanie Pogotowia Harcerek) przygotowywała się do pracy w warunkach wojennych, IX 1939 przeszła do konspiracji; kierowana przez komendantkę Pogotowia Harcerek J. Łapińską („Katarzyna”); liczyła kilka tysięcy harcerek; działalność prowadziły drużyny i zastępy w 14 chorągwiach; harcerki organizowały: służbę sanitarną, łączność, tajne nauczanie, opiekę nad więźniami i ich rodzinami, pomoc dzieciom i osobom deportowanym z terenów wcielonych do III Rzeszy oraz Żydom; prowadziły pracę wychowawczo-propagandową (czasopismo „Dziś i Jutro”), uczestniczyły w sabotażu gospodarczym, wywiadzie, dywersji; Organizacja Harcerek współpracowała z konspiracyjnymi: Organizacją Małego Sabotażu „Wawer”, Wojskową Służbą Kobiet AK oraz jawnie pracującymi: RGO i PCK; III 1945 Pogotowie Harcerek zakończyło działalność konspiracyjną.
