Sudety

Sudety,

system górski na północno-wschodnim obrzeżeniu Masywu Czeskiego, w Polsce i Czechach oraz Niemczech (zachodni skraj);

obejmują grzbiety, pasma i izolowane masywy otaczające śródgórskie kotliny; ciągną się łukiem długości ok. 300 km i szerokości 50 km, od Gór Połabskich na północnym zachodzie po Bramę Morawską na południowym wschodzie; od północy graniczą (wzdłuż linii uskoku brzeżnego) z Przedgórzem Sudeckim.

Budowa geologiczna.

Sudety jako jednostka tektoniczna powstały w wyniku licznych faz orogenez prekambryjskich i paleozoicznych; ostatecznemu sfałdowaniu i usztywnieniu uległy podczas orogenezy hercyńskiej; każdemu cyklowi orogenicznemu towarzyszył bardzo silny magmatyzm i metamorfizm. Wskutek licznych faz fałdowań i głębokiej erozji, która spowodowała odsłonięcie krystalicznych partii gór, Sudety mają bardzo skomplikowaną budowę, określaną jako mozaikowa; najstarszym masywem Sudetów są prekambryjskie gnejsy Gór Sowich; równolegle do masywu przebiegają młodsze łuki fałdowe, zrastające się ze sobą przy jego narożach; wśród skał sudeckich dominują prekambryjskie i staropaleozoiczne gnejsy, amfibolity, gabra, marmury, kwarcyty i różne łupki krystaliczne oraz młodopaleozoiczne szarogłazy, zlepieńce, wapienie, piaskowce, granitoidy i skały wylewne. Na zrównanej (zdenudowanej) powierzchni hercyńskich Sudetów osadziły się wapienne i okruchowe skały górnego permu, triasu, kredy i kenozoiku. W trzeciorzędzie, w wyniku orogenezy alpejskiej, Sudety zostały morfologicznie odmłodzone; uległy potrzaskaniu, część środkowa została wypiętrzona w postaci zrębu wzdłuż wielkich uskoków brzeżnych (na południowym zachodzie uskok sudecki, na północnym wschodzie — uskok przedsudecki); ruchom tektonicznym towarzyszyły intensywne wylewy law bazaltowych.

Na obszarze Polski rozróżnia się: Sudety Zachodnie, Sudety Środkowe i Sudety Wschodnie; Sudety Zachodnie ciągną się od Nysy Łużyckiej (na zachodzie) do Bramy Lubawskiej (na wschodzie); w ich skład wchodzą: Góry Izerskie, Karkonosze, z najwyższym szczytem Sudetów — Śnieżką (1602 m), Kotlina Jeleniogórska, Góry Kaczawskie i Rudawy Janowickie; Sudety Środkowe ciągną się od Bramy Lubawskiej do przełęczy Kłodzkiej i Międzyleskiej; obejmują Kotlinę Kłodzką i góry: Kamienne, Wałbrzyskie, Sowie, Bardzkie, Stołowe, Orlickie (Orlica, 1084 m), Bystrzyckie; Sudety Wschodnie ciągną się od Kotliny Kłodzkiej do Bramy Morawskiej (Czechy); w ich skład wchodzą: Masyw Śnieżnika (Śnieżnik, 1425 m) z Górami Bialskimi oraz góry Złote i Opawskie. Do Sudetów należą ponadto Góry Łużyckie (w Czechach i Niemczech) oraz Jesioniki (Pradziad, 1492 m) i Góry Odrzańskie (w Czechach). Wskutek długiego okresu rozwoju rzeźby Sudetów przeważają długie grzbiety o łagodnych stokach i płaskich wierzchowinach, ponad którymi wznoszą się łagodne kopuły szczytów (twardzielcowe pagóry); działalność lodowców górskich w okresie ostatniego zlodowacenia zaznaczyła się tylko w Karkonoszach.

Sudety mają klimat górski z wpływami oceanicznymi; średnia temperatura w lipcu, na wysokości 600 m, wynosi 15°C, w styczniu –3°C, na Śnieżce 8°C w lipcu i –7°C w styczniu; opady od 800 mm (u podnóża) do 1200 mm (na grzbietach), występujące przez cały rok, jednak z wyraźnym maksimum w lipcu; duży udział mają także opady zimowe w postaci śniegu. Przez Sudety przebiega dział wodny między dorzeczami Odry, Łaby i Dunaju; większe rzeki wypływające z Sudetów: Nysa Łużycka, Bóbr z Kwisą, Kaczawa, Bystrzyca, Nysa Kłodzka, Opawa, Łaba z Izerą, Úpą i Orlicą, oraz Morawa; niektóre z nich (Nysa Kłodzka, Kwisa, Bóbr, Bystrzyca) są wykorzystywane w celach energetycznych.

Świat roślinny

Sudetów układa się w wyraźne piętra; w reglu dolnym (450–1000 m) miejsce pierwotnych lasów jodłowo-bukowych zajęły przeważnie kultury świerka; regiel górny (do 1250 m) tworzy naturalny świerkowy bór wysokogórski; w Karkonoszach ponad granicą lasu rozciąga się piętro kosówki, na Śnieżce — piętro alpejskie; w Sudetach Wschodnich ponad granicą lasu występują łąki wyskogórskie; rozpowszechnione są torfowiska (z reliktami glacjalnymi); lasy, zwłaszcza w zachodniej i południowo-zachodniej części Sudetów, silnie zdegradowane (np. lasy w Górach Izerskich); w Karkonoszach utworzono 2 parki narodowe — po stronie polskiej i czeskiej, a w Górach Stołowych — Park Narodowy Gór Stołowych.

Ważniejsze bogactwa mineralne: węgiel kamienny i brunatny, rudy miedzi, niklu, cyny, chromu, żelaza, arsenu, baryt, kamienie budowlane, zwłaszcza granity i bazalty; główne miasta w Sudetach: Jelenia Góra, Wałbrzych, Nowa Ruda, Kłodzko; liczne źródła mineralne (głównie szczawy). Znane uzdrowiska: Świeradów Zdrój, Cieplice Śląskie Zdrój, Szczawno Zdrój, Kudowa Zdrój, Duszniki Zdrój, Polanica Zdrój, Lądek Zdrój. Sudety należą do najlepiej zagospodarowanych turystycznie regionów Polski i Czech.

Karkonosze, widok ze Śnieżki (w kierunku wschodnim)

Równia pod Śnieżką (Sudety)

Złote, Góry, w głębi Lądek Zdrój, (Sudety)

Karkonosze, widok ze Śnieżnych Kotłów na Wielki Szyszak.