Strzelecki Sir Paweł Edmund, ur. 20 VII 1797, Głuszyna (ob. w granicach Poznania), zm. 6 X 1873, Londyn,
polski geolog, geograf i podróżnik, wybitny badacz Australii.
Strzelecki Paweł Edmund
Encyklopedia PWN
fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Urodził się 20 VII 1797 w Głuszynie (obecnie w granicach Poznania). Studiował (prawdopodobnie) geografię i geologię w Heidelbergu i Edynburgu. W późniejszych latach zarządzał na wschodzie Polski wielkimi majątkami księcia Franciszka Sapiehy, po śmierci którego (1829) otrzymał duże pieniądze; pozwoliło to Strzeleckiemu na późniejsze wieloletnie podróże. Po upadku powstania listopadowego 1830–31, w którym brał udział, opuścił kraj. W latach 1831–34 przebywał w Anglii i Szkocji, podróżował po Włoszech, Francji i Szwajcarii. Podczas tych wędrówek rozwijał zainteresowania geologią i geografią, dzięki samodzielnej pracy stał się wybitnym znawcą tych dziedzin. Od 1853 był członkiem Królewskiego Towarzystwa Geograficznego i Towarzystwa Królewskiego w Londynie.
Badanie Ameryki i Australii
Był pierwszym Polakiem, który podjął indywidualną podróż naukową dookoła świata; wypłynął 8 VI 1834 z Liverpoolu do Ameryki Północnej, gdzie podczas półtorarocznych podróży prowadził badania geologiczne, mineralogiczne i geograficzne w Appalachach, agronomiczne i etnograficzne m.in. w stanach Wirginia, Maryland, Ohio. W Kanadzie zajmował się badaniami w prowincjach Ontario i Quebec. Poznał m.in. osiedla Indian Huronów, odkrył złoża rud miedzi w pobliżu jeziora Ontario. W latach 1836–38 podróżował po Ameryce Południowej, badał złoża mineralne w Minas Gerais w Brazylii oraz przemierzył Urugwaj, Argentynę i Chile (był na pustyni Atacama), skąd wypłynął 20 VII 1838 do Oceanii. Zatrzymywał się na Hawajach, gdzie prowadził badania wulkanologiczne i sporządził jeden z najwcześniejszych w literaturze naukowy opis wulkanu Kilauea. Prowadził także badania na Tahiti i Nowej Zelandii. Głównym terenem jego geologicznej i geograficznej eksploracji stała się Australia, do której przypłynął 25 IV 1839. Z Sydney odbył 3 wyprawy w głąb lądu. Podczas pierwszej znalazł 1839 złoto koło Bathurst oraz w dolinie rzeki Clywd w Nowej Południowej Walii. Odkrycia te, na prośbę gubernatora G. Gippsa, utrzymano w tajemnicy w obawie przed rozruchami wśród osadników. W trakcie drugiej wyprawy 1840 Strzelecki odkrył i zbadał najwyższe pasmo Wielkich Gór Wododziałowych — Góry Śnieżne, gdzie 15 II (lub 12 III) 1840 zdobył i nazwał najwyższy szczyt Australii, Górą Kościuszki. Następnie odkrył i nazwał Ziemią Gippsa obszar między południowo-wschodnimi stokami Wielkich Gór Wododziałowych a wybrzeżem; obszar ten jest obecnie głównym australijskim rejonem hodowli bydła. Odkrył też w południowo wschodniej części stanu Wiktoria dolinę rzeki Latrobe, gdzie znajdują się jedne z największych na świecie pojedynczych złóż węgla brunatnego. W latach 1840–42 prowadził badania geologiczne i geograficzne oraz prace topograficzne na Tasmanii, odkrywając pokłady węgla i niewielkie złoża złota. Wysunął słuszną hipotezę, że góry Tasmanii są geologiczną kontynuacją Wielkich Gór Wododziałowych na stałym lądzie i że Tasmania została oddzielona od kontynentu w niedawnej przeszłości geologicznej. Po powrocie z Tasmanii odbył trzecią wyprawę w głąb Australii oraz opracował wielką mapę geologiczną poznanych obszarów. Był pierwszym, który mówił o konieczności ochrony przyrody w Australii, wskazując na szkodliwość wyrębu lasów. 22 IV 1843 Paweł Strzelecki opuścił Australię i przez Azję Południowo–Wschodnią, Chiny, Indie i Egipt wrócił na stałe do Anglii, gdzie pozostał do końca życia.
Działalność w Londynie
W Londynie Strzelecki wydał 1845 monografię geograficzno–geologiczną Nowej Południowej Walii i Tasmanii, pt. Physical Description of New South Wales and Van Diemen’s Land (wydanie polskie Nowa Południowa Walia 1958), zaopatrzoną w wielką mapę (7,6 m × 1,5 m). Praca ta przyniosła mu duży rozgłos w środowisku geograficznym i przez wiele lat była podstawowym dziełem o Australii; 1846 została nagrodzona złotym medalem (Gold Founders Medal) Królewskiego Towarzystwa Geograficznego w Londynie. W 1860 Strzelecki otrzymał doktorat honorowy uniwersytetu w Oksfordzie, a 1869 Order Św. Michała i Order Św. Jerzego od królowej Wiktorii. Strzeleckiego cechował głęboki humanitaryzm, wierzył w sprawiedliwość społeczną i równe prawa wszystkich ludzi, w tym również Indian, Aborygenów (zwracał uwagę na niewłaściwe i wyniszczające traktowanie czarnych krajowców) i Polinezyjczyków. Prowadził wieloletnią działalność filantropijną, m.in. zaangażował się w akcję niesienia pomocy dla Irlandczyków w czasie klęski głodu 1847–48. Zmarł 6 X 1873 w Londynie. Imieniem Strzeleckiego nazwano w Australii góry, rzekę, najwyższe wzniesienie Wyspy Flindersa oraz miejscowość, ponadto skorupiaka (Pleurotomaria strzeleckiana) i trylobita (Brachymetopus strzeleckii). W 1988 u stóp Gór Śnieżnych odsłonięto pomnik badacza.
