Strauss 
, ur. 11 VI 1864, Monachium, zm. 8 IX 1949, Garmisch-Partenkirchen (Bawaria),
niemiecki kompozytor i dyrygent.
[sztraus]
Richard , ur. 11 VI 1864, Monachium, zm. 8 IX 1949, Garmisch-Partenkirchen (Bawaria),
Strauss Richard
Encyklopedia PWN
Urodził się 11 VI 1864 w Monachium. Jego ojciec, waltornista kapeli królewskiej, przeciwnik muzyki R. Wagnera, wychował syna w duchu szacunku do technicznej dyscypliny kompozycji. Przy poparciu H. von Bülowa Strauss rozpoczął karierę dyrygencką, piastując stanowisko kapelmistrza: 1885–86 w Meiningen, 1886–89 w Monachium i 1889–94 w Weimarze. Duży wpływ na dalszą twórczość i działalność dyrygencką Straussa miała jego wizyta 1886 w teatrze muzycznym Wagnera w Bayreuth. W 1891 kompozytor odbył podróż do Grecji i Egiptu. W 1894 został drugim, a 1896 — pierwszym dyrygentem kapeli królewskiej w Monachium. Dalszym etapem jego kariery była opera w Berlinie (1898 został tam dyrygentem, a 1908 — generalnym dyrektorem muzycznym). Od 1919 przez 5 lat kierował operą w Wiedniu. Ożywiona działalność organizacyjna i dyrygencka nie przeszkadzała mu w intensywnej pracy twórczej. Najbardziej wartościowe dzieła powstały 1887–1912. Po 1924, nie licząc krótkiego okresu 1933–35, kiedy był przewodniczącym Państwowej Izby Muzycznej (Reichsmusikkammer), zrezygnował z zajęć organizacyjnych, osiadł w Garmisch-Partenkirchen i poświęcił się kompozycji. Jednak utwory napisane po 1915 nie przyniosły już sukcesów twórczych. W 1945–49 przebywał na emigracji w Szwajcarii. Na krótko przed śmiercią powrócił do Niemiec. Zmarł 8 IX 1949 w Garmisch-Partenkirchen (Bawaria).
Dorobek kompozytorski
W dorobku kompozytorskim Straussa czołowe miejsce zajmują poematy symfoniczne, opery i pieśni solowe. Młodzieńcze dzieła powstawały pod wpływem klasycystycznej koncepcji J. Brahmsa. Od 1885 w twórczości Richarda Straussa zaznaczył się wpływ neoromantyzmu. Wyrazem tego są poematy symfoniczne, nawiązujące do muzyki programowej F. Liszta i H. Berlioza, wykorzystujące również technikę motywów przewodnich Wagnera. Pierwszym poematem Straussa jest fantazja symfoniczna Aus Italien (1887). Swym poematom kompozytor nadawał formę swobodnie dostosowaną do programu literackiego, np. Don Juan (1889) opiera się na formie sonatowej, Dyl Sowizdrzał (właściwie Ucieszne figle Dyla Sowizdrzała 1895) ma formę ronda, Don Kichot (1897) jest cyklem wariacji, a w Symfonii domowej (Sinfonia domestica 1903) występuje podwójna fuga. W celach ilustracyjnych posługiwał się specjalnymi efektami artykulacyjnymi (np. frullato smyczków w scenie z wiatrakami w Don Kichocie) oraz wprowadzał nowe instrumenty (w Don Kichocie i Symfonii alpejskiej, 1915, tzw. Windmaschine, ilustrującą wycie wichru). Bezpośrednio po cyklu poematów symfonicznych napisał 2 opery: Salome (Drezno 1905) i Elektrę (Drezno 1909), które stanowią punkt kulminacyjny jego twórczości dramatycznej; wywodząc się z Wagnerowskiej koncepcji dramatu muzycznego, przerastają nowatorstwem języka muzycznego i instrumentacji dzieła mistrza z Bayreuth. Dominująca rola orkiestry pozwala nazwać te dzieła udramatyzowanymi poematami symfonicznymi o silnych rysach ekspresjonistycznych. W operze Kawaler z różą (Drezno 1911), występującej też pod nazwą Kawaler srebrnej róży, Strauss nawiązał do tradycji muzycznej Wiednia, do muzyki W.A. Mozarta i J. Straussa młodszego, w Ariadnie na Naxos (Stuttgart 1912) do opery baroku. Jego pieśni, oparte często na tematyce ludowej, wyrosły z tradycji niemieckiej pieśni romantycznej.
Ważniejsze utwory
Inne ważniejsze utwory: orkiestrowe (Festmarsch 1876, symfonie: d-moll 1880, f-moll 1884, Metamorfozy na orkiestrę smyczkową 1943, poematy symfoniczne: Makbet 1888, Śmierć i wyzwolenie 1889, Tako rzecze Zaratustra 1896, Życie bohatera 1898), koncerty (skrzypcowy 1882, 2 na róg 1883, 1942, na obój 1945, Burleska na fortepian 1886), muzyka kameralna (Kwartet smyczkowy 1880, Serenada, 1881, i Suita na 13 instrumentów dętych 1884, Kwartet fortepianowy 1884, sonaty: wiolonczelowa 1883, skrzypcowa 1887), utwory fortepianowe, chóralne (m.in. Wanderers Sturmlied 1884, Die Tageszeiten 1928, Olympische Hymne 1936), pieśni na głos i orkiestrę, 26 cyklów pieśni na głos i fortepian, recytacje z towarzyszeniem fortepianu (Enoch Arden 1897, Das Schloß am Meer 1899), opery (14, m.in.: Guntram, Weimar 1894, Kobieta bez cienia, Wiedeń 1919, Dzień pokoju, Monachium 1938, Capriccio, Monachium 1942, Miłość Danae, Salzburg 1944, oraz wystawione w Dreźnie: Brak ognia 1901, Intermezzo 1924, Helena egipska 1928, Arabella 1933, Milcząca kobieta 1935, Daphne 1938), balety (Legenda o Józefie, Paryż 1914).
