Stanisław Leszczyński, ur. 20 X 1677, Lwów, zm. 23 II 1766, Lunéville,
król Polski, książę Lotaryngii i Baru.
Stanisław Leszczyński
Encyklopedia PWN
fot. T. Żółtowska-Huszcza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Urodził się 20 X 1677 we Lwowie. Był synem Rafała, wojewody poznańskiego i Anny z Jabłonowskich, ojcem Marii Leszczyńskiej, królowej francuskiej. Sprawował funkcję podczaszego koronnego, był posłem na sejm konwokacyjny i elekcyjny w czasie bezkrólewia po śmierci Jana III Sobieskiego.
Sporna koronacja
W 1699 został wojewodą poznańskim; podczas wojny północnej był jednym z przywódców opozycji wielkopolskiej przeciwko Augustowi II i inicjatorom zawiązania konfederacji warszawskiej 1704; 2 VII 1704 pod naciskiem króla szwedzkiego, Karola XII, został królem Polski; koronacja odbyła się 4 X 1705 w kolegiacie Św. Jana w Warszawie; koronowany przez arcybiskupa lwowskiego (wbrew zakazowi papieża); XI 1705 zawarł przymierze ze Szwecją, które usankcjonowało pełną zależność i podporządkowanie Rzeczypospolitej Szwecji. Dzięki wymuszonej abdykacji Augusta II w Altranstadt Stanisław Leszczyński uzyskał międzynarodowe uznanie swej królewskości. Po klęsce króla szwedzkiego pod Połtawą (1709) musiał opuścić kraj; udał się do Turcji, a stamtąd — po spotkaniu z Karolem XII — do Szwecji; 2 lata tułał się po Europie, m.in. przebywał w księstwach Rzeszy.
Zabiegi o utrzymanie korony
Małżeństwo jego córki, Marii, z królem Francji, Ludwikiem XV, wzmocniło pozycję Stanisława Leszczyńskiego; po śmierci Augusta II, mając poparcie francuskie, podjął starania o tron polski; przybył do Warszawy na początku IX 1733, a 12 IX został wybrany na króla i tego samego dnia koronowany; wobec interwencji wojsk rosyjskich i saskich Stanisław schronił się w Gdańsku; po kilku miesiącach oblężenia miasto zostało zmuszone do kapitulacji (V 1734); przedostał się do Królewca i usiłował zapewnić sobie poparcie Prus; wysunął wówczas plan sojuszu szwedzko-pruskiego, który miał polegać m.in. na oddaniu Prusom Warmii. Interes własny stawiał często ponad interes Rzeczypospolitej, występując z projektami odstąpienia części ziem Polski w zamian za możliwość odzyskania tronu lub zdobycia środków na utrzymanie własnej rodziny. Ani konfederacja dzikowska 1734, ani tzw. wojna sukcesyjna polska nie przywróciły mu tronu polskiego; po abdykacji otrzymał dożywotnio księstwo Lotaryngii i Baru, gdzie odznaczył się jako dobry gospodarz, mecenas nauki i sztuki. Sprzyjał polityce podporządkowania obu księstw interesom Francji (podatki, świadczenia wojskowego na rzecz Francji, wzorowana na francuską administracja), co wywoływało niezadowolenie mieszkańców księstw; winą za taką politykę obciążali oni jednak miejscowych urzędników i przedstawicieli monarchy francuskiego, nie Stanisława Leszczyńskiego. Zmarł 23 II 1766 w Lunéville.
Głos wolny wolność ubezpieczający
Stanisławowi Leszczyńskiemu jest przypisywane autorstwo reformatorskiego traktatu politycznego Głos wolny wolność ubezpieczający (1743). W pracy tej na kanwie aktualnego stanu rzeczy został nakreślony plan naprawy ustroju Rzeczypospolitej, będący kompromisem między koniecznością reform a tradycją wolności i dominacji szlachty. Opowiadał się za ograniczeniem władzy królewskiej na rzecz sejmu, utrzymaniem elekcyjności tronu, ale wykluczeniem cudzoziemców z możliwości kandydowania, ograniczeniem liberum veto jedynie do uchwał, których sprzeciw miał dotyczyć (dotąd obowiązywała zasada, że swą moc traciły wszystkie postanowienia sejmu, które przyjęto przed zgłoszeniem liberum veto); przewidywał reformy w funkcjonowaniu sejmu, wyborze przez sejm ministrów na 6 lat, powiększenie stałej armii, reformę systemu podatkowego w kierunku zapewnienia państwu stałych dochodów, zapewnienie chłopom ochrony prawnej państwa, ich oczynszowanie i przyznanie wolności osobistej. Był także autorem pism filozoficzno-moralistycznych.
