Stanisław

Stanisław, Stanisław ze Szczepanowa, święty, ur. przed 1040, zm. 11 IV 1079, Kraków,

biskup krakowski, patron Polski.

Urodził się przed 1040. Na początku XIII w. rycerze ze Szczepanowa (k. Brzeska) twierdzili, że są potomkami rodziny Stanisława — stąd anachroniczne: Stanisław ze Szczepanowa, Szczepanowski. Stanisław został biskupem krakowskim 1071 z nominacji Bolesława II Szczodrego. Istnieją słabo uzasadnione i sprzeczne hipotezy o powodach wystąpienia 1078–79 opozycji antykrólewskiej i jej związkach ze Stanisławem; w XII w. obóz królewski głosił, że Stanisław przewodził opozycji, krakowskie środowisko katedralne — że jedynie zagroził królowi klątwą z powodu jego okrucieństwa wobec jej przywódców i ich rodzin; postępowanie Stanisława król uznał za złamanie zaprzysiężonej sobie wierności, czyli zdradę; prawdopodobnie arcybp Bogumił na synodzie prowincjonalnym potępił Stanisława, lecz mimo obowiązujących norm nie skierował wyroku do zatwierdzenia papieskiego, król zaś pospiesznie skazał Stanisława na obcięcie członków, wbrew zakazowi stosowania kar cielesnych wobec biskupów. Być może Stanisław zginął 11 IV 1079 w Krakowie.

Kanonizacja, patron Polski

W XI w. cześć oddawaną Stanisławowi lokalnie w Krakowie (przeniesienie jego szczątków ze Skałki na Wawel) łączono z pamięcią Bolesława Szczodrego jako dobrodzieja Kościoła. Pod koniec tego stulecia pod wpływem głośnego męczeństwa T. Becketa (1170) i jego kanonizacji (1173) dostrzeżono w postawie Stanisława heroiczną obronę wartości chrześcijańskich, a w jego śmierci — męczeństwo, czemu wyraz dał Wincenty zw. Kadłubkiem w swojej kronice. Podniesienie szczątków ciała Stanisława z grobu ok. 1245 przez biskupa krakowskiego Prędotę przełamało obojętność części episkopatu i dworów piastowskich wobec kultu Stanisława. Jego kanonizacja przez papieża Innocentego IV (Asyż 8 IX 1253), z wyznaczeniem święta na 8 V, otworzyła możliwość szerokiego upowszechnienia kultu Stanisława, rozpoczętego rozesłaniem cząstek relikwii świętego do głównych kościołów polskich prowincji kościelnej w jego pierwsze — manifestacyjnie obchodzone — święto. Rychłe przypisanie mu roli „ojca ojczyzny” (2. połowie XIII w.) skłaniało do przeciwstawiania mu Bolesława Szczodrego jako niemoralnego okrutnika. Wraz ze św. Wojciechem Stanisław stał się patronem Polski. Odkrycie w końcu XVIII w. autentycznego tekstu kroniki Galla Anonima zmusiło uczonych do rewizji hagiograficznego obrazu Stanisława, prowadząc niekiedy do przypuszczenia, że opozycja wobec Bolesława Szczodrego, z którą Stanisław był związany, działała w porozumieniu z królem niemieckim Henrykiem IV i księciem czeskim Wratysławem. Traktowanie naukowych hipotez jako świętokradztwa, a z drugiej strony wykorzystywanie ich do celów politycznych, nie sprzyjało XIX–XX w. rzeczowemu wyjaśnieniu tzw. sprawy św. Stanisława.

Kult Stanisława

Stanisław został pochowany w gotyckim kościele Św. Michała Archanioła; ok. 10 lat po śmierci zaczął się rodzić jego kult; czcią otaczano stopień ołtarza oblany krwią, pień, na którym miał być poćwiartowany na 72 części i jeziorko (staw, później sadzawka Św. Stanisława), do której wg tradycji zabójcy wrzucili odrąbany palec. W 1088 biskup Lambert dokonał procesjonalnej translacji relikwii do Katedry Wawelskiej. Po kanonizacji 1253 kult Stanisława rozszerzył się na całą ówczesną Polskę oraz Węgry, Czechy i Austrię; 1254 odbyły się w Krakowie uroczystości pokanonizacyjne, relikwie przeniesiono do trumny ufundowanej przez św. Kingę. W XIII w. wezwanie świętego pojawiło się w kościele na Skałce, w Katedrze Wawelskiej przyćmiło nawet pierwotne wezwanie św. Wacława. Z XIII w. pochodzą także pierwsze litewskie świadectwa kultu, m.in. anonimowy epigram sławiący Stanisława za męczeństwo, żywoty mniejszy (Vita minor) i większy (Vita maior) spisane przez Wincentego z Kielc oraz żywot pióra J. Długosza; powstały liczne modlitwy liturgiczne, m.in. najbardziej znany hymn Gaude Mater Polonia. Ze względu na relikwie Stanisława do Krakowa przeniesiono z Gniezna koronacje, poprzedzane od czasów Władysława III Warneńczyka (1434) pokutną procesją na Skałkę. Kult Stanisława przyczynił się do wzrostu jedności narodu w okresie rozbicia dzielnicowego, a następnie pod zaborami. Na legendzie o cudownym zrośnięciu się poćwiartowanych członków świętego wyrosła popularna przepowiednia, że podobnie zjednoczy się podzielona Polska. Od początku XVI w. odbywała się doroczna procesja z relikwiami świętego z Wawelu na Skałkę i z powrotem; jej tradycję odnowił w latach 50. XX w. bp K. Wojtyła; z jego udziałem jako papieża Jana Pawła II uroczyście obchodzono 900-lecie śmierci świętego. Stanisławowi zostały poświęcone utwory literackie — kazania, wiersze, pieśni i utwory dramatyczne, m.in.: P. Skargi, A. Naruszewicza, A. Mickiewicza, J. Słowackiego, S. Wyspiańskiego, J.I. Kraszewskiego, K. Bunscha, K. Wojtyły.

W sztukach plastycznych

W sztukach plastycznych Stanisław jest przedstawiany od 2. połowy XIII w., zawsze jako biskup w szatach pontyfikalnych; należy do najczęściej ukazywanych świętych w sztuce polskiej (sporadycznie także w austriackiej, niemieckiej, włoskiej). Do najpopularniejszych scen z żywota Stanisława należy jego męczeńska śmierć podczas odprawiania mszy oraz (zwłaszcza od XVI w.) epizod wskrzeszenia Piotrowina (obraz w ołtarzu gł. fary w Poznaniu, 1. połowie XVIII w.) i przyprowadzenia go przed sąd królewski (obraz T. Dolabelli w kościele Bernardynów w Warcie, 1. połowie XVII w.).

Samostrzelnik Stanisław, Adoracja św. Stanisława, ilustracja w Catalogus archiepiscoporum Gnesnensium; Vitae episcoporum Cracoviensium Jana Długosza, 1530–35 — Biblioteka Narodowa w Warszawie

Legenda Św. Stanisława, tryptyk z Pławna, 1514–18 — Muzeum Narodowe, Warszawa

Relikwiarz św. Stanisława ze Szczepanowa w katedrze na Wawelu, 1669–71

Kraków, klasztor i kościół Paulinów pw. Św. Michała Archanioła i Św. Stanisława

Zabójstwo Św. Stanisława, ok. 1518 — kościół parafialny, Kobylin