spółdzielczość
 
Encyklopedia PWN
spółdzielczość, kooperacja,
ruch społeczno-gospodarczy obejmujący organizacje i instytucje spółdzielcze oraz ich oddziaływanie na społeczeństwo.
Jej ideowe podstawy wywodzą się z socjalizmu utopijnego, ricardiańskiego i solidaryzmu chrześcijańskiego. W krajach zachodniej Europy w 1. połowie XIX w. pojawiła się spółdzielczość spożywców; pierwsze spółdzielnie zazwyczaj szybko upadały z powodu braku doświadczenia organizatorów oraz wadliwej polityki handlowej. Za właściwy początek spółdzielczości uważa się zorganizowanie 1844 przez tkaczy w Rochdale (Wielka Brytania) spółdzielni spożywców Stowarzyszenie Sprawiedliwych Pionierów. Przyjęte wówczas zasady jej organizacji i funkcjonowania, zwane zasadami rochdalskimi, doskonalone w następnych latach, obowiązują nadal w skali międzynarodowej; są to: 1) dobrowolne członkostwo bez ograniczeń społecznych, politycznych, rasowych i wyznaniowych; 2) demokratyczny system zarządzania (władze z wyboru lub mianowane zgodnie z wolą członków oraz równe prawo głosu); 3) ograniczone oprocentowanie udziałów (wkładów) członkowskich; 4) podział ewentualnych nadwyżek (na podstawie decyzji członków) na rozwój spółdzielni, środki wspólnego użytku i między członków, proporcjonalnie do ich transakcji ze spółdzielnią, z wykluczeniem korzyści kosztem innych; 5) gromadzenie środków na szkolenie członków, działaczy i pracowników; 6) współpraca spółdzielni w skali lokalnej, krajowej i międzynarodowej.
Największe sukcesy osiągnęła spółdzielczość spożywców, której udział w obrocie detalicznym niektórych krajów Europy Zachodniej w 1. połowie lat 90. XIX w. przekraczał 15%; na gruncie tych sukcesów zrodziły się doktryny kooperatyzmu, pankooperatyzmu i spółdzielczego socjalizmu. Ważną pozycję zdobyła też spółdzielczość rolnicza (kredytowa, zaopatrzenia, zbytu i przetwórstwa rolniczego); spółdzielczość mleczarska i zbytu zwierząt przyczyniła się do rozkwitu rolnictwa duńskiego, spółdzielczy zbyt zboża zintensyfikował rolnictwo kanadyjskie, a spółdzielczy zbyt owoców uchronił przed upadkiem sadownictwo kalifornijskie; nieco słabiej rozwijały się spółdzielnie usługowe i wytwórcze. Spółdzielczość produkcyjna działa w sferze wytwórczości przemysłowej oraz organizowania pracy, spółdzielczość rzemieślnicza — w dziedzinie kredytu, wspólnych zakupów i zbytu; istotne znaczenie w niektórych krajach ma spółdzielczość mieszkaniowa i mieszkaniowo-budowlana, zdrowia, turystyczna, rybacka, ubezpieczeniowa i wydawnicza. Dynamiczny rozwój oraz sukcesy spółdzielczości spowodowały, że stała się ona jednym z bardziej masowych i ważnych ruchów społeczno-gospodarczych XX w. Ze spółdzielczością kojarzy się tzw. proste formy kooperacji — zrzeszenia funkcjonujące na zasadach spółdzielczych nie mające statusu spółdzielni (np. spółdzielnie kółek rolniczych, zespoły rolników) oraz formy paraspółdz., tj. jednostki niesamodzielne, działające na zasadach spółdzielczych (stołówki pracownicze, kasy pracownicze). Zasady spółdzielcze stosuje także spółdzielczość uczniowska, nie mająca statusu prawnego ze względu na nieletniość członków. Z inicjatywy kierownictwa angielskiej i francuskiej spółdzielczości 1895 utworzono Międzynarodowy Związek Spółdzielczy (MZS), którego celem jest koordynacja działań spółdzielczych w zakresie organizacyjnym, ekonomicznym, propagandowym, kulturalnym i oświatowym; członkami MZS mogą być spółdzielnie, krajowe organizacje spółdzielcze i inne organizacje respektujące zasady spółdzielcze; 1895 do MZS przystąpiły organizacje spółdzielcze z 8 krajów, 1992 należały do niego 194 organizacje narodowe z 82 krajów, zrzeszające ponad 660 mln członków, oraz 9 spółdzielczych międzynarodowych organizacji branżowych. Spółdzielczość i reprezentujący ją MZS są wspierane przez ONZ i jej organizacje wyspecjalizowane (MOP, FAO, UNESCO, UNIDO). Spółdzielczość rozwijała się w zależności od warunków społeczno-ekonomicznych i politycznych poszczególnych krajów; w ZSRR traciła stopniowo cechy spółdzielcze (dobrowolność, samorządność) i została podporządkowana organom administracji centralnej i terenowej; realizacja tzw. spółdzielczego planu Lenina doprowadziła do przymusowej kolektywizacji rolnictwa (kołchozy), ogromnego spadku produkcji rolnej, pogorszenia poziomu życia ludności wiejskiej i jej znacznego wyniszczenia. Sowiecki wzorzec spółdzielczości z niewielkimi modyfikacjami był realizowany po II wojnie światowej w krajach komunistycznych.
W Polsce spółdzielczość rozwijała się na gruncie dawnych rodzimych form współdziałania, wykorzystując doświadczenia zagraniczne, głównie krajów zaborczych. Wyraźne cechy spółdzielcze miało już Hrubieszowskie Towarzystwo Rolnicze, założone 1816 przez S. Staszica, uznawanego za prekursora spółdzielczości chłopskiej w Europie. Początki spółdzielczości w Polsce są związane z propagandą idei kooperacji uprawianą w zaborze pruskim przez księży — S. Adamskiego, A. Szamarzewskiego i P. Wawrzyniaka; w Galicji przez E. Milewskiego i F. Stefczyka; w Królestwie Polskim przez E. Abramowskiego, Z. Chmielewskiego, R. Mielczarskiego i S. Wojciechowskiego. W latach 50. XIX w. duchowieństwo i inteligencja podejmowały próby odgórnego organizowania spółdzielni; kończyły się one zwykle niepowodzeniem z powodu braku zainteresowania i zrozumienia wśród społeczeństwa. W latach 60. pojawiły się spółdzielnie o bardziej trwałych podstawach rozwojowych. Na ziemiach zaboru pruskiego organizowano banki ludowe zrzeszające drobnomieszczaństwo i zamożnych chłopów; na przełomie XIX i XX w. organizowano spółki parcelacyjne i rolniczo-handlowe (tzw. Rolniki); spółdzielczość w zaborze pruskim broniła polskości i z powodzeniem konkurowała ze spółdzielczością niemiecką. Na ziemiach zaboru austriackiego począwszy od 1860 (założenie Stowarzyszenia Wzajemnej Pomocy Rękodzielników, Przemysłowców i Mieszczan Lwowskich) organizowano spółdzielnie kredytowe rzemieślników, kupców i właścicieli ziemskich, 1874 połączone w Związek Stowarzyszeń Zarobkowych i Gospodarczych; w ostatnim dziesięcioleciu XIX w. rozpoczął się intensywny rozwój chłopskich kas oszczędnościowo-pożyczkowych, zwanych kasami Stefczyka, a na początku XX w. spółdzielni mleczarskich i spożywców. W Królestwie Polskim najwcześniej rozwinęła się spółdzielczość spożywców (pierwsze spółdzielnie 1869 w Płocku i Warszawie); po rewolucji 1905 dynamicznie rozwijała się spółdzielczość mleczarska i kredytowa.
W pierwszych latach Polski niepodległej utrzymywała się struktura spółdzielczości ukształtowana na terenach byłych zaborów. Spółdzielnie były zrzeszone w związkach rewizyjno-patronackich (1931 — 13 polskich i 11 mniejszości narodowych; od 1935 — 4 polskie, po 2 niemieckie i żydowskie, po 1 ukraińskim i rusińskim). W 1937 działało 13 844 spółdzielni, zrzeszających ponad 3 mln członków, głównie chłopów i właścicieli ziemskich (72%). Znaczenie spółdzielczości w gospodarce II RP było niewielkie; w niektórych tylko dziedzinach (mleczarstwo, handel detaliczny) i niektórych miejscowościach (wsie spółdzielcze — Lisków, Sterdyń, Handzlówka) spółdzielczość reprezentowała znaczną siłę ekonomiczną. Istotne osiągnięcia odnotowano w działalności kulturalno-oświatowej i społecznej, zwłaszcza na wsi i w małych miastach. W okresie II wojny światowej spółdzielczość poniosła ogromne straty; władze okupacyjne zlikwidowały spółdzielnie na terenach wcielonych do Rzeszy i wszystkie spółdzielnie żydowskie; w GG natomiast spółdzielczość włączono do okupacyjnego aparatu dystrybucji i kontyngentów. Mimo kontroli i represji spółdzielnie zasilały materialnie konspirację, dawały schronienie i zatrudnienie wielu jej uczestnikom.
Po zakończeniu wojny spółdzielczość kontynuowała przedwojenne formy i kierunki działania oraz podejmowała nowe, np. w przemyśle spożywczym, mechanizacji rolnictwa i akcji osiedleńczej na Ziemiach Północnych i Zachodnich. Na zjazdach spółdzielców XI i XII 1944 w Lublinie powołano Związek Rewizyjny Spółdzielni RP i Związek Gospodarczy „Społem” oraz podjęto decyzję o organizacji uniwersalnych spółdzielni gminnych (od 1948 Gminne Spółdzielnie „Samopomoc Chłopska”); 1945 utworzono Bank Gospodarstwa Spółdzielczego. W 1947 rozpoczął się proces ograniczania autonomii i demokracji spółdzielczej: 1948 zlikwidowano Związek Rewizyjny Spółdzielni i utworzono związki branżowe (łączące funkcje gospodarcze i kontrolno-rewizyjne), powołano Centralny Związek Spółdzielczy, ograniczono uprawnienia i zakres działania spółdzielni oszczędnościowo-pożyczkowych i zaczęto tworzyć gminne kasy spółdzielcze; spółdzielczość objęto planem gospodarczym i podporządkowano centralnym i terenowym organom władzy; 1950–55 państwo przejęło majątek spółdzielni mleczarskich, ogrodniczych i spółdzielczych ośrodków maszynowych; spółdzielczości spożywców odebrano przemysł spożywczy, hurt i wiele placówek handlu detalicznego; rozwiązano Centralę Spółdzielni Mieszkaniowych, zlikwidowano Spółdzielczy Instytut Badawczy, rozwiązano spółdzielnie uczniowskie i zlikwidowano wykłady o spółdzielczości na wyższych uczelniach. Łamanie podstawowych zasad spółdzielczych doprowadziło do wykluczenia Polski z MZS. Po zmianach politycznych X 1956 reaktywowano spółdzielnie mleczarskie, ogrodnicze, mieszkaniowe i uczniowskie oraz rozszerzono uprawnienia i zakres działania spółdzielni oszczędnościowo-pożyczkowych; reaktywowano Spółdzielczy Instytut Badawczy i przywrócono wykłady ze spółdzielczości na wyższych uczelniach. Ustawa o spółdzielniach i ich związkach z 17 II 1961 umożliwiała przywrócenie podstawowych zasad spółdzielczych; na jej podstawie zlikwidowano Centralny Związek Spółdzielczy i utworzono Naczelną Radę Spółdzielczą oraz centralne branżowe związki spółdzielni: „Społem” Związek Spółdzielni Spożywców, Centralny Związek Spółdzielczości Pracy, Centralny Związek Spółdzielni Budownictwa Mieszkaniowego, Centralny Związek Rzemieślniczych Spółdzielni Zaopatrzenia i Zbytu, Centralę Rolniczą Spółdzielni „Samopomoc Chłopska”, Centralny Związek Spółdzielni Oszczędnościowo-Pożyczkowych, Centralny Związek Spółdzielni Mleczarskich, Centralny Związek Rolniczy Spółdzielni Produkcyjnych, Centralę Spółdzielni Ogrodniczych. W 1964 polska spółdzielczość została ponownie przyjęta do MZS; reprezentują ją w nim: Centrala Rolnicza Spółdzielni „Samopomoc Chłopska”, „Społem”, Centralny Związek Spółdzielczości Pracy i Centralny Związek Spółdzielni Budownictwa Mieszkaniowego. W połowie lat 70. sytuacja spółdzielczości uległa pogorszeniu na skutek zmian podziału administracyjnego i załamania gospodarczego; nasiliły się tendencje do nadmiernej koncentracji i biurokratycznego zarządzania. Reforma handlu 1976 wyznaczyła spółdzielczości kompetencje branżowo-terytorialne; spółdzielnie samopomocowe, mleczarskie i ogrodnicze połączono w Centralnym Związku Rolniczym Spółdzielni „Samopomoc Chłopska”; centralizm biurokratyczny prowadził do odstępstw od ograniczonej demokracji i spółdzielczej samorządności.
W latach 80. podejmowano próby wznowienia autentycznego ruchu spółdzielczego; zgodność działalności spółdzielni z założeniami narodowych planów gospodarczych łączono z próbami przywrócenia możliwie pełnej demokracji i samorządności; 1981 przywrócono samodzielność organizacyjną spółdzielczości samopomocowej, mleczarskiej i ogrodniczej; 1982 sejm uchwalił stosunkowo korzystne prawo spółdzielcze. Mimo nie sprzyjających warunków spółdzielczość w PRL osiągnęła sukcesy; w latach 60. udział spółdzielczości w produkcji przemysłowej wynosił ok. 15%, a w zatrudnieniu ok. 17%; niektóre dziedziny zostały zdominowane przez spółdzielczość (handel detaliczny, zwłaszcza na wsi, oraz skup produktów rolnych); spółdzielczość odgrywała też istotną rolę w budownictwie mieszkaniowym, przetwórstwie spożywczym, gastronomii, usługach i produkcyjnym zaopatrzeniu rolnictwa; znaczne sukcesy na rynkach zagranicznych odnotowały 4 centrale spółdzielcze: Społem (artykuły spożywcze), Coopexim (eksport wyrobów spółdzielczości pracy), Polcop (artykuły do produkcji rolnej) i Hortex (warzywa, owoce i przetwory). W 1988 ponad 15 tys. spółdzielni zrzeszało ponad 15 mln członków (wraz z członkami spółdzielni mieszkaniowych); udział spółdzielczości w dochodzie narodowym wytworzonym dochodził do 9%. Zapoczątkowane 1989 zmiany systemu ekonomicznego postawiły spółdzielczość w trudnej sytuacji: wiele spółdzielni nie jest w stanie przystosować się do reguł gospodarki rynkowej, znaczna ich liczba upada lub przeżywa poważne trudności organizacyjne, finansowe i kadrowe; udział spółdzielczości w tradycyjnych dziedzinach działania, zwłaszcza w handlu detalicznym, ulega systematycznemu zmniejszaniu, kurczy się także działalność społeczno-wychowawcza i kulturalno-oświatowa.
Stefan Wrzosek
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia