sejmik

sejmik,

w dawnej Polsce organizacja terytorialna stanu szlacheckiego.

Sejmik zw. ziemskim ukształtował się u schyłku XIV w. z 2 członów: rady panów ziemi, złożonej z wyższych urzędników ziemskich, i ogółu szlachty; ze wzrostem aktywności polit. szlachty rada panów zanikła (XV w.), a sejmik stał się reprezentacją ogółu szlachty województwa lub ziemi; w W. Księstwie Litew. po utworzeniu sejmiku od 1564 zbierały się one w każdym powiecie. Sejmiki wybierały posłów na sejm, uchwalały dla nich instrukcje, wysłuchiwały relacji z sejmu; podejmowały też uchwały prawodawcze, zw. laudami; wzrost znaczenia sejmików wiąże się z przywilejami nieszawskimi (1454); przywilej dla Wielkopolski stanowił, że wprowadzenie nowych instytucji oraz zwołanie pospolitego ruszenia wymaga uchwały sejmików ziemskich; ich zgoda była też potrzebna przy poborze nadzwyczajnych podatków, jeśli nie uchwalił ich sejm walny. W 2. poł. XV w. sejmiki ziemskie funkcjonowały jednocześnie i alternatywnie z sejmami prowincjonalnymi i sejmem walnym, który zyskał przewagę do końca XV w., po ustaleniu się izby poselskiej.

W XVI w. nazwy sejmików różnicowały się w zależności od funkcji; rozróżniano sejmiki przedsejmowe, wybierające posłów na sejm oraz uchwalające instrukcje poselskie; sejmiki relacyjne, na których posłowie składali sprawozdania z obrad sejmu i gdzie podejmowano postanowienia dotyczące wypełnienia uchwał sejmowych; sejmiki elekcyjne, wysuwające kandydatów na urzędy sądowe ziemskie; semiki deputackie, wybierające od 1578 deputatów do Trybunału Koronnego (od 1581 do Trybunału Litew.); sejmiki kapturowe, które w czasie bezkrólewia przejmowały najwyższą władzę w województwach (po raz pierwszy 1572). Wybrani posłowie i senatorowie każdej prowincji — Wielkopolski, Małopolski, Mazowsza oraz Litwy (po unii lubelskiej 1569) — zbierali się przed sejmem na sejmikach generalnych (tzw. generałach), gdzie uzgadniano wspólne stanowisko na sejmie. Osłabienie władzy centralnej spowodowało wzmocnienie pozycji sejmików; w 2. poł. XVII w. pojawiły się sejmiki gospodarcze, uchwalające podatki lokalne, którymi same rozporządzały; powoływały one także rotmistrzów tzw. wojska powiatowego, upoważniając ich do zaciągu żołnierzy płatnych ze skarbu wojew. (ziemskiego). Rządy sejmikowe, pozostające pod faktyczną kontrolą magnatów, znacznie ograniczyła konstytucja 1717, odbierając im częściowo kompetencje skarbowe, a całkowicie wojskowe. W dobie reform (2. poł. XVIII w.) zmierzano do usunięcia z sejmików szlachty-nieposesjonatów, stanowiącej oparcie dla magnatów. Dokonał tego Sejm Czteroletni w ustawie o sejmikach (1791), którą uznano za część Konstytucji 3 maja; utrzymała ona dawne rodzaje sejmików, ale zakazała im nakładania podatków oraz ustalania wiążących instrukcji dla posłów, rozszerzyła zaś ich uprawnienia w zakresie wyboru urzędników i sędziów oraz nadała prawo przedstawiania po 3 kandydatów na wolne miejsce senatora; przewidziała także możność odwołania posła przez sejmik relacyjny.

W Księstwie Warsz. mianem sejmiku określano powiatowe zgromadzenie wyborcze szlachty osiadłej; każdy sejmik wybierał posła na sejm (obok zgromadzeń gminnych, nieszlacheckich wybierających deputowanych); większa liczba sejmików (100) w stosunku do zgromadzeń gminnych (66) zapewniała sejmowi szlachecką większość. Podobny charakter i taką samą przewagę utrzymały sejmiki w dobie konstytucyjnej Królestwa Pol. (1815–30), przestały istnieć w zaborze ros.; nie wytworzyły się w zaborze austriackim.

W zaborze pruskim 1828–29 powołano sejmiki powiatowe (Kreisstände), oparte na zasadzie stanowej, co uprzywilejowywało szlachtę; taki stan rzeczy utrzymał się w W. Księstwie Poznańskim do 1904, a w tzw. Prusach Zachodnich, obejmujących Pomorze, do 1872, kiedy zastąpiono go systemem kurialnym, opartym na zasadzie majątkowo-podatkowej oraz podziale na miasta i wsie. Kompetencje sejmików, początkowo bardzo małe, rozszerzyła ustawa z 1872 (wprowadzona w W. Księstwie Poznańskim 1904), odtąd też utworzono wydział powiatowy (w W. Księstwie Poznańskim od 1889) jako organ wykonawczy sejmiku, któremu przewodniczył landrat. Samorządem wyższego stopnia były tzw. sejmy prowincjonalne (Landtagi), oparte na zasadzie stanowej; od 1875 w Prusach Zachodnich sejm prowincjonalny oparto na wyborach pośrednich sejmików powiatowych i miast wydzielonych; organem wykonawczym był wydział prowincjonalny (w Poznańskiem od 1889).

W II RP sejmik powiatowy był organem samorządu terytorialnego; różna organizacja sejmików została ujednolicona ustawą z 23 III 1933, opartą na wzorach samorządu w byłym Królestwie Pol. i województwach wschodnich; sejmik powiatowy stanowił reprezentację gmin wiejskich i miast niewydzielonych z powiatowego związku komunalnego (poniżej 25 tys. mieszk.), które co 4 lata wybierały do jego składu po 2 przedstawicieli z gminy wiejskiej i do 5 (w zależności od wielkości) z miasta; sejmik był organem uchwałodawczym i kontrolującym działalność innych organów samorządu powiatowego oraz gmin wiejskich i miejskich; jego organem wykonawczym był wydział powiatowy, składający się ze starosty jako przewodniczącego z urzędu i 6 członków wybranych przez sejmik Decydująca rola starosty prowadziła do podporządkowania samorządu terytorialnego administracji państw.; ponadto sejmiki powiatowe pozostawały pod kontrolą administracji rządowej w osobie wojewody, któremu służyło prawo rozwiązywania rad i wydziałów powiatowych oraz zawieszania ich uchwał w trybie nadzoru; Konstytucja marcowa 1921 przewidziała sejmiki wojewódzkie jako organ samorządu wojew., a ustawa z 1922 przewidywała rozbudowę samorządu wojew. w 3 województwach południowo-wschodnich; w praktyce samorząd taki nie został powołany; zachował się natomiast na ziemiach byłego zaboru pruskiego (woj. poznańskie i pomor.) jako kontynuacja samorządu pruskiego; jego organem był sejmik wojewódzki, wybierany na 4 lata przez sejmiki powiatowe i rady miast wydzielonych; organem wykonawczym był wydział wojew. ze starostą krajowym jako przewodniczącym.

Juliusz Bardach

Bibliografia

A. PAWIŃSKI Sejmiki ziemskie... 1374–1505, Warszawa 1895;

J. GUROWSKI Sejmik generalny Księstwa Mazowieckiego..., Wrocław 1948;

A. LITYŃSKI Samorząd gospodarczy w Małopolsce (1606–1717), Katowice 1974;

A. PAWIŃSKI Rządy sejmikowe w Polsce 1572–1795 na tle stosunków województw kujawskich, Warszawa 1978;

S. PŁAZA Sejmiki i zjazdy szlacheckie województw poz–nańskiego i kaliskiego. Ustrój i funkcjonowanie (1572–1632), Warszawa 1984;

A. LITYŃSKI Sejmiki ziemskie 1764–1793. Dzieje reformy, Katowice 1988;

W. KRIEGSEISEN Sejmiki Rzeczypospolitej szlacheckiej w XVII i XVIII wieku, Warszawa 1991.