Schönberg Arnold

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Schönberg

[szọ̈:nbrk]

Arnold , ur. 13 IX 1874, Wiedeń, zm. 13 VII 1951, Los Angeles,

kompozytor austriacki, główny przedstawiciel wiedeńskiej szkoły dodekafonicznej, uznany za właściwego twórcę dodekafonii.

Urodził się 13 IX 1874 w Wiedniu.

Życie

Studiował muzykę w zasadzie samodzielnie, jedynie 1901, kiedy osiadł w Berlinie, gdzie został zatrudniony jako dyrygent i aranżer w kabarecie Überbrettl, korzystał z porad A. von Zemlinsky’ego w zakresie harmonii i kontrapunktu. Pracował jednocześnie (z polecenia R. Straussa) jako nauczyciel muzyki w berlińskim konserwatorium J. Sterna. Lata 1903–11 spędził w Wiedniu, kontynuując działalność kompozytorską, dyrygencką i pedagogiczną, uprawiając także malarstwo, głównie portretowe. Zaprzyjaźnił się tam z G. Mahlerem, którego dzieła wywarły na nim wielkie wrażenie, oraz skupił wokół siebie grupę uczniów, do których należeli m.in. A. Berg i A. Webern (1909 wydał nowatorski podręcznik harmonii Harmonielehre). Przed wybuchem I wojny światowej dyrygował wykonaniami swych utworów w różnych miejscowościach Niemiec. Po powrocie 1915 do Wiednia, założył tam 1918 (m.in. z Bergiem i Webernem) Towarzystwo Prywatnych Wykonań Muzycznych (Verein für Musikalische Privataufführungen), które organizowało koncerty eksperymentalnej muzyki swoich członków. Z ok. 1915 pochodzą jego pierwsze próby komponowania z równoprawnym wykorzystaniem wszystkich 12 dźwięków w oktawie. W 1925 Schönberg objął stanowisko profesora w Akademii Sztuk w Berlinie. Po dojściu A. Hitlera do władzy kompozytor, zagrożony ze względu na swoje żydowskie pochodzenie, 1933 opuścił Niemcy i po krótkim pobycie we Francji osiedlił się w Stanach Zjednoczonych (1940 otrzymał obywatelstwo amerykańskie), gdzie poświęcił się pracy kompozytorskiej i pedagogicznej (wykładał kompozycję początkowo w konserwatorium w Bostonie, 1936–44 na uniwersytecie w Los Angeles, później prywatnie). Kompozytor zmarł 13 VII 1951 w Los Angeles.

Cechy twórczości

W swej twórczości Schönberg nie od razu zerwał z tradycją muzyki neoromantycznej R. Wagnera, F. Liszta, Mahlera i Straussa. W młodzieńczych utworach, monumentalnych pod względem czasu trwania i obsady (sekstet smyczkowy Verklärte Nacht 1899, opracowany później na orkiestrę, kantata Gurrelieder 1901, poemat symfoniczny Peleas i Melizanda 1903), nie wyzwolił się jeszcze spod wpływu tych kompozytorów, choć kolejne jego dzieła, z 1. dekady XX w., o zredukowanej obsadzie wykonawczej, bardziej zwięzłe i rezygnujące częściowo z tonalności jako zasady kompozycyjnej (I Symfonia kameralna 1906, Trzy utwory na fortepian 1909, Pięć utworów na orkiestrę 1909), zapowiadały już późniejszy zwrot ku śmiałym eksperymentom; np. w Pięciu utworach na orkiestrę (5 Orchesterstücke) Schönberg zastosował wynalezioną przez siebie technikę melodii barw dźwiękowych (tzw. Klangfarbenmelodie), polegającą na przedstawianiu jakiegoś współbrzmienia w różnych postaciach kolorystycznych poprzez różne opracowania instrumentacyjne (technika ta stała się punktem wyjścia dla punktualizmu Weberna). W dziełach scenicznych skomponowanych przed wybuchem I wojny światowej: tzw. mimodramie Oczekiwanie (Erwartung, Praga 1924), dramacie muzycznym Szczęśliwa ręka (Glückliche Hand, Wiedeń 1924) oraz melodramacie Pierrot lunaire (1912), na głos recytujący i 8 instrumentów, według poematów A. Girauda, a także w zbiorze pieśni Das Buch der hängenden Gärten (1908), według poematów S. George’a, kompozytor uległ charakterystycznej dla tego okresu stylistyce ekspresjonistycznej. W melodramacie Pierrot lunaire wprowadził tzw. śpiew mówiony (Sprechgesang), rodzaj melodeklamacji o nieokreślonej dokładnie wysokości śpiewanych dźwięków. W latach międzywojennych, w takich jego kompozycjach, jak Pięć utworów na fortepian (1920–23), Serenada na głos i zespół kameralny (1923), dojrzewała nowa metoda komponowania — za pomocą techniki dodekafonicznej. W 1923 Arnold Schönberg skomponował pierwsze dzieło całkowicie dodekafoniczne, Suitę na fortepian (opublikowana 1925), po której nastąpiła seria utworów komponowanych tą techniką, m.in. Kwintet na instrumenty dęte (1924), orkiestrowe Wariacje (1928) i wreszcie monumentalna, niedokończona opera Mojżesz i Aron (1930–32, wystawienie 1957 w Zurychu). Mimo radykalizmu nowej techniki, kompozytor nadawał swym dodekafonicznym utworom jeszcze klasyczne formy muzyczne — suity, kwartetu czy kwintetu. W amerykańskim okresie twórczości złagodził nieco surowe rygory dodekafonii, komponował też utwory tonalne (kantata Kol Nidre na głos mówiony, chór i orkiestrę 1938), zbliżone znów do stylistyki ekspresjonistycznej, podejmujące tematykę religijną, społeczną i polityczną (widoczną już w operze Mojżesz i Aron, komponowanej do własnego libretta). Z okresu II wojny światowej pochodzą 2 dzieła, nawiązujące pośrednio i bezpośrednio do tego tragicznego czasu: Oda do Napoelona na głos mówiony, kwartet smyczkowy i fortepian (1942) oraz kantata Ocalały z Warszawy (1947), oparta na relacji ocalałego świadka zagłady getta żydowskiego w Warszawie.

Znaczenie

Twórczość Schönberga wywarła ogromny wpływ na muzykę XX w., rewolucjonizując ją i wskazując jej nowe kierunki rozwoju. Dziełu Schönberga (oraz I. Strawinskiego) poświęcił swoją Filozofię nowej muzyki Th.W. Adorno, czyniąc w niej z Schönberga protagonistę i rzecznika postępu w muzyce; Th. Mann opisał metodę kompozytorską opartą na dodekafonii Arnolda Schönberga w swej powieści Doktor Faustus.

8. A. Schönberg Pierrot lunaire op. 21, nr 19: Serenada

Schönberg Arnold, Mojżesz i Aaron