Salazar António

Salazar António de Oliveira, ur. 28 IV 1889, Vimieiro (dystrykt Viseu), zm. 27 VII 1970, Lizbona,

portugalski polityk i ekonomista.

Urodził się 28 IV 1889 w Vimieiro (dystrykt Viseu). Pochodził z niezamożnej rodziny, 1900–08 uczył się w niższym seminarium duchownym w Viseu, a 1910–14 studiował prawo na uniwersytecie w Coimbrze; specjalizował się w prawie finansowym, 1918 został profesorem ekonomii tej uczelni. Od czasu studiów działał w organizacjach katolickich: Akademickim Centrum Demokracji Chrześcijańskiej, potem w Portugalskim Centrum Katolickim. W 1921 został wybrany do parlamentu, ale po 1. sesji, zrażony panującymi w nim stosunkami, złożył mandat.

Minister finansów

Po przewrocie wojskowym (1926), który położył kres rządom republikańskim i zaprowadził wojskową dyktaturę, Salazar otrzymał propozycję objęcia funkcji ministra finansów. Nie przyjął jej wówczas, jednak wobec pogłębiania się kryzysu finansów państwa, 1928 zgodził się zostać ministrem — lecz na wyjątkowych, zażądanych przez siebie warunkach posiadania pełnej kontroli nad wydatkami wszystkich ministerstw. Przystąpił do równoważenia budżetu i redukcji zadłużenia zagranicznego, radykalnie ograniczył wydatki państwa, doprowadził do zwiększenia dochodów z podatków i stabilizacji waluty. Osiągnięcia gospodarcze umacniały jego pozycję polityczną; 1930 założył Unię Narodową.

„Nowe Państwo”

5 VII 1932 został powołany przez prezydenta państwa, generała Ó. Carmonę, na urząd premiera. Poglądy Salazara ukształtowały się pod wpływem tomizmu i społecznej nauki Kościoła katolickiego, a także prac Ch. Maurrasa; był zdecydowanie wrogi wszelkim ideom lewicowym i krytyczny wobec liberalizmu, dążył do odnowy narodu portugalskiego w duchu chrześcijańskim, przywrócenia jedności narodowej i porządku w życiu publicznym oraz zorganizowania państwa i społeczeństwa wg zasad korporacjonizmu. W pewnym stopniu wzorował się na faszyzmie włoskim (ale 1934 rozbił portugalską organizację faszystowską Ruch Narodowo-Syndykalistyczny). Wywarł decydujący wpływ na kształt konstytucji z 1933; proklamowane przez nią tzw. Nowe Państwo (Estado Novo) opierało się na zasadach: korporacjonizmu, solidaryzmu narodowego, dominacji władzy wykonawczej, nierozerwalności imperium kolonialnego i prawie państwa do kierowania gospodarką (tzw. kapitalizm zorganizowany); formalnie ustanowiono prezydencki system rządów, faktycznie władzę skupił premier, którym pozostał Salazar (był też do 1940 ministrem finansów, 1936–47 spraw zagranicznych i 1936–44 wojny).

Do 1968 sprawował władzę dyktatorską. Parlament miał tylko uprawnienia doradcze; w organizacji społeczeństwa główną rolę odgrywały różnorodne korporacje, pośredniczące między obywatelem a państwem; ograniczono prawa polityczne i pracownicze; zakazano strajków; związki zawodowe zastąpiono kontrolowanymi przez państwo syndykatami branżowymi grupującymi pracowników i pracodawców; 1935 zakazano działalności partii (prócz Unii Narodowej); życie społeczne poddano kontroli policji politycznej (PVDE, od 1945 PIDE) i cenzury. Od 1945 opozycja była dopuszczana do udziału w wyborach parlamentarnych i bezpośrednich wyborach prezydenckich (do 1958), ale poddawana represjom (wyroki więzienia, deportacje do kolonii) dysponowała bardzo ograniczoną swobodą działania (cenzura, zakaz istnienia partii). Kościołowi katolickiemu Salazar przywrócił uprzywilejowaną pozycję; 1940 zawarł konkordat z Watykanem, ale zachował rozdział Kościoła od państwa.

Polityka zagraniczna i kolonialna

Prowadził ostrożną politykę zagraniczną; najbliższe kontakty utrzymywał z Hiszpanią generała F. Franco – udzielał mu poparcia od początku hiszpańskiej wojny domowej (1936–39), a w III 1939 zawarł z Hiszpanią traktat przyjaźni (tzw. pakt iberyjski). Z drugiej strony utrzymywał dobre stosunki z W. Brytanią. Z rezerwą odnosił się do faszystowskich Włoch i Trzeciej Rzeszy; wrogo — do ZSRR i komunizmu. Podczas II wojny światowej zachował neutralność Portugalii, rozwijając zyskowny handel (eksport wolframu) z Niemcami i W. Brytanią; 1943 udostępnił wojskom brytyjskim i amerykańskim bazy na Azorach. W okresie zimnej wojny wzmocnił kontakty z USA: wojska amer. pozostały w bazie na Azorach, 1949 Portugalia była współzałożycielem NATO.

Zdecydowany zwolennik utrzymania imperium kolonialnego, Salazar dążył do ściślejszego związania kolonii (nazwanych prowincjami zamorskimi) z Portugalią; za politykę kolonialną był coraz ostrzej krytykowany na forum międzynarodowym, zwłaszcza po 1960, gdy Portugalia pozostała ostatnim imperium kolonialnym. Zacieśnił współpracę z białymi rządami RPA i Rodezji. Nie uznał zajęcia 1961 Goa, Daman i Diu przez Indie. Po wybuchu buntów w posiadłościach Portugalii w Afryce odrzucił możliwość przyznania im niepodległości i zaangażował Portugalię w walki kolonialne.

Koniec rządów

Rządził, w swym przekonaniu, dla dobra narodu portugalskiego, któremu zapewnił stabilizację polityczną i gospodarczą oraz względną izolację od konfliktów i wpływów zagranicznych. Bardzo rzadko występował publicznie i prawie nie opuszczał Portugalii; nie szukał poklasku ani kontaktów ze społeczeństwem; prowadził ascetyczny, pracowity i zdyscyplinowany tryb życia; nie ożenił się i nie miał dzieci. 6 IX 1968 doznał wylewu krwi do mózgu, po którym nie wrócił do zdrowia; nowym premierem został jego dawny minister, M. Caetano. Salazar zmarł 27 VII 1970 w Lizbonie. Stworzony przez niego system istniał do 25 IV 1974, gdy przewrót dokonany przez młodych oficerów (tzw. rewolucja goździków) obalił rząd Caetano.

M.Z.